با توجه به جایگاهی که کتابخانه ملی در ایران دارد، مخزن کتابهای خطی این کتابخانه، نسخه‌های خطی بسیاری را در خود جای داده است که در طول سالیان متمادی گرد آمده و همچنان رو به افزونی اند. از این میان، نسخه‌هایی در فهرست‌های منتشر شده این کتابخانه معرفی شده‌اند و بسیاری از این نسخه‌ها همچنان ناشناخته مانده‌اند و چشم به راه محققی نسخه‌شناس در قفسه‌های دور از دسترس پژوهشگران نشسته‌اند تا روزی نوبت فهرستنگاری آنان نیز برسد. حفاظت و نگهداری نسخه‌های خطی، ضرورتی است و شناسایی و شناساندن نسخه‌ها ضرورتی دیگر. فهرست‌های نسخ خطی اولین کلید ورود به گنجینه‌های ارزشمند خطی هستند و نسخه‌ها تا با معیارهای سنجیده شناسایی و معرفی نشوند، به هیچ وجه مخاطب خود را نخواهند یافت و مغفول مانده و در جریان تحقیق قرار نمی‌گیرند. به هر روی، بهانه این یادداشت، چند نسخه ارزشمندی است که به تازگی در مخزن این کتابخانه شناسایی شد و این امر مبارک به توسط اخوی مکرم محقق دانشمند جناب آقای سید جعفر طباطبائی یزدی انجام پذیرفت، که اگر این نسبت نزدیک مانع نبود، در مجالی دیگر اطراء کثیری در فضیلت ایشان در امور نسخه‌شناسی می‌نمودم.
از جمله این نسخ، یکی نسخه «عجائب أحکام أمیرالمؤمنین علیه السلام» است تألیف أبو إسحاق إبراهیم بن هاشم قمی، پدر علی بن ابراهیم معروف، که خود از مشایخ کلینی است و حجم بزرگی از روایات کافی را از او روایت کرده. شیخ طوسی (ص 36) و نجاشی (ص 16)، از این کتاب با عنوان «قضایا أمیر المؤمنین» یاد کرده‌اند و طریق خویش را به روایت این کتاب آورده اند. کتاب را محمد بن علی بن ابراهیم از پدرش علی بن ابراهیم صاحب تفسیر، از پدرش ابراهیم بن هاشم مؤلف کتاب، روایت می کند. محتوای کتاب مجموعه مسائل بغرنج و غوامضی است که به توسط أمیرالمؤمنین علیه السلام حل و فصل شده اند و همه به یک اسناد از «علي بن إبراهيم عن أبيه عن محمد بن الوليد عن محمد بن الفرات عن الأصبغ بن نباتة» روایت شده‌اند.
این متن ارزشمند و فرید، در آغاز نسخه‌ای کهن است ۳ر–۳۸ر که ظاهراً کهن‌ترین نسخه کتابخانه ملی است. در این مجموعه نفیس رسائل متعددی آمده اند از جمله: ذکر الخلائف وعنوان المعارف از صاحب بن عباد طالقانی، رسالة ابن عباد إلی أحمد بن أبي داوود، الأدب الصغیر ابن المقفع، ذخائر الحکمة ابن درید، و رسالة فی کتمان السر وحفظ اللسان از جاحظ. برخی از این رسائل در سالهای 410 و برخی در 420 و همگی به یک خط کتابت شده‌اند و گویا این متن نیز در یکی از این سالها یا در فاصله این دو سال یا حدود آن سالها کتابت شده است. برخی عبارات در حاشیه نسخه آمده است از آن جمله در آغاز نسخه «نسخ منه أبو النجيب الكرخي في شهور سنة ثمان وعشرين وخمسمائة» و در انجام ذکر الخلائف وعنوان المعارف «نسخ منه أبو النجيب عبد الرحمن بن محمد بن عبد الكريم الكرخي في شهور سنة ثمان وعشرين وخمسمائة بلغ مناه في آخرته ودنياه»، و در آغاز الأدب الصغیر «تصفحه ونقل عيونه أبو النجيب الكرخي بلغ مناه فی آخرته ودنیاه».
این نسخه را محقق دانشمند و مورخ بزرگ جناب علامه سید محسن امین عاملی رحمة الله علیه، در یکی از کتابخانه‌های خصوصی آل المرتضی در بعلبک، یافته است و مطالب بسیاری از آن در کتاب خویش معادن الجواهر، نقل کرده است و بدین نسخه در أعیان الشیعة نیز در موارد متعدد اشاره نموده است و شرح حال ابن نجیب را بر اساس این نسخه نگاشته است.
سید محسن امین، متن عجائب أحکام أمیرالمؤمنین علیه السلام را با اضافاتی از همین قبیل که از منابع معتبر شیعی و سنی گردآورده است منتشر کرد از جمله: مناقب ابن شهرآشوب، إرشاد شیخ مفيد، كافي كليني، السياسة الشرعية، الأذكياء ابن الجوزي و أعلام الموقعين هر دو از ابن قيم الجوزية و آنها را بر اساس زمان حکم مرتب نمود: «قضاياه في حياة رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم، قضاياه في زمن خلافة أبي بكر، قضاياه في زمن خلافة عمر بن الخطاب، قضاياه في زمن خلافة عثمان بن عفان، قضاياه في زمن خلافته عليه السلام» و در آخر نیز «المسائل التي سئل عنها وأجوبته علیه السلام» و آن را در مطبعة الإتقان در دمشق در سال 1947 میلادی، منتشر کرد. انتشارات اعلمی در تهران آن را بعدها افست نمود و پس از آن نیز محقق ارجمند استاد سید محمدحسین جلالی بر اساس افست اعلمی، آن را منتشر کرد. سرانجام نیز مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة در قم، آن را با تحقیق فارس حسون کریم در سال 2000 میلادی منتشر کرد. این همه از روی متنی بود که سید محسن امین در کتاب خویش نقل کرده بود و تا کنون نشانی از این نسخه در دست نبود. این نسخه همچنین به دست جناب علامه شیخ آقابزرگ طهرانی رحمة الله علیه نیز رسیده است و ایشان آن را در کتابخانه سید امین در دمشق دیده و در الذریعه: 10/34 درباره تاریخ آن اظهار نظری نموده است، نیز در ذیل جاویدان خرد در ذریعه: 5/78 بدان اشاره کرده است.
این نسخه نفیس را فرزند دانشمند سید محسن امین، جناب سید حسن امین، در سفری همراه داشت و آن را به قم به منزل مرحوم والد آورد و به ایشان عرضه نمود. احتمالا در همان سفر بوده است که این نسخه بنا به دفتر ثبت کتابخانه ملی، توسط سید حسن امین به کتابخانه ملی اهدا شده است. رحمة الله علیهم اجمعین.
در مقاله‌ای که سید جعفر طباطبائی برای شناساندن این نسخه به زبان عربی نگاشته است، چند نسخه دیگر نیز معرفی شده اند که برای تفصیل و همچنین شناختن بیشتر این مجموعه نفیس می توانید به اصل نگاشته ایشان در ارجنامه محقق طباطبائی مراجعه کنید:
1. بساط العزاء ونشاط الجزاء، تألیف علی‌اکبر بن محمدباقر یزدی متخلص به صلصال، نسخه شماره 16658/5، از قرن سیزدهم یا چهاردهم.
2. ترجمه وصول الأخیار إلی أصول الأخبار، ترجمه کتاب مشهور شیخ حسین بن عبدالصمد والد شیخ بهایی با تعلیقات مترجم کتابت سال 1208.
3. دیوان عبدالمحسن، مجموعه اشعار عبدالمحسن بن محمد بن مبارک اللویمی الأحسائی، از بزرگان شیعه متوفای سال 1245، نسخه شماره 26094 کتابت سال 1244.
4. ذخائر الحکمة، از مؤلف الجمهره في اللغة، ابوبکر محمد بن حسن بن درید بصری، لغوی شهیر. در همان نسخه 16574/5 در ۶۸ر – ۹۲پ.
5. ذکر الخلائف وعنوان المعارف، از وزیر پرآوازه و دانشمند شیعی جناب صاحب بن عباد، در همان نسخه پیشین، ۵۴ر – ۶۸ر.
6. الروضة الزاهرة في الأمثال السائرة، از ابوبکر محمد بن محمود بن محمد بن محمود ثقفی اصفهانی. کتاب ارزشمندی است که اخوی مکرم، ردی از آن را در خریدة القصر یافته است و مؤلف آن را شناسایی نموده است. برای تفصیل به مقاله عربی ایشان که در ارجنامه محقق طباطبائی چاپ شده است مراجعه کنید. نسخه شماره 20272/5 یکی از نفیس‌ترین نسخه‌های کتابخانه ملی است، در رجب سال 575 کتابت شده است.
7. مختصر کتاب جاویدان خرد از مسکویه رازی. در همان مجموعه 16574/5 در ۹۳ر – ۱۱۵ر.
8. مقتضب الأثر نگاشته ابن عیاش جوهری به شماره 16580/5 نسخه ای نفیس کتابت سال 575، مشتمل بر اجازه شیخ ابومحمد عبدالله بن جعفر بن محمد بن موسى بن جعفر بن محمد بن أحمد عياشي دوريستی به کاتب نسخه ابوالفتوح همدانی و فرزندش.