مجالس کاتبان (۱۶)

شانزدهمین نشست از سلسله نشست‌های «مجالس کاتبان» با موضوع محوری «نقش ابن سَکون در انتقال میراث امامی» در شهر قم، در تاریخ پنجشنبه یازدهم اردی‌بهشت 1404 شمسی در تالار میرزا عبدالله افندی در بنیاد محقق طباطبائی برگزار شد. این نشست همزمان با معرفی و بررسی چاپ نفیس نسخه عکسی (فاکسیمیله) کتاب ارزشمند «امالی» شیخ صدوق به خط اسماعیل بن ابی‌بکر بن سَکون، عالم و ادیب قرن ششم و هفتم هجری، و کتابی دربارۀ ابن سکون و نسخه‌های کتابت وی، تألیف سید محمدحسین حکیم، همراه آن بود. این مجموعه سه‌جلدی توسط مرکز التراث الإسلامی وابسته به عتبه مقدس عباسیه منتشر شده است.

سخنان افتتاحیه: سید علی طباطبائی یزدی
رئیس بنیاد محقق طباطبائی، سید علی طباطبائی یزدی، ضمن خوشامدگویی به محققان و حاضران، به معرفی مجموعه سه‌جلدی منتشر شده پرداخت و ضمن ستایش از انتشار این نسخه‌ها به اهمیت پژوهش سید محمدحسین حکیم اشاره کرد.
ریاست بنیاد محقق طباطبائی، در ادامه به تاریخچه جالب توجه این نسخه خطی اشاره کردند. این نسخه که در اصل جزو کتابخانه شخصی محدث قمی (شیخ عباس قمی) بوده، پس از پراکنده شدن کتابخانه ایشان و انتقال بخش عمده آن به کتابخانه‌های معتبر دیگر، همچنان در اختیار خانواده ایشان باقی مانده و سرانجام اخیراً به کتابخانه ملی ایران منتقل شده است. ایشان همچنین خاطره‌ای از پدر بزرگوارشان، مرحوم علامه سید عبدالعزیز طباطبائی، نقل کردند که پیشتر از طریق میکروفیلم به این نسخه دسترسی داشته و از قرائت‌ها و یادداشت‌های ارزشمند آن در تحقیق خود بر امالی صدوق (چاپ مؤسسة الاعلمی بیروت، ۱۴۰۰ ق) به وفور استفاده کرده بودند. ایشان در پایان بر اهمیت حفظ نسخ خطی از طریق سپردن آن‌ها به کتابخانه‌های عمومی به جای نگهداری در منازل شخصی تأکید ورزیدند.

سخنرانی شیخ قیس بهجت العطار: انتشار میراث ابن سکون و لزوم توجه به تصحیح دوبارۀ برخی متون شیعی
شیخ قیس بهجت العطار، رئیس مرکز التراث الإسلامی (ناشر اثر)، سخنان خود را به زبان عربی ایراد نمودند. ایشان ضمن قدردانی از برگزارکنندگان، به تشریح اهداف مرکز در حفظ و نشر میراث گران‌سنگ اسلامی پرداختند و بر اهمیت چاپ نسخ عکسی (فاکسیمیله) به عنوان ابزاری کارآمد برای دسترس‌پذیر ساختن منابع کمیاب برای پژوهشگران تأکید کردند. ایشان همچنین به برخی متون مهم شیعی اشاره کردند که یا تصحیح نشده‌اند و یا تصحیح علمی و کارآمدی از آنها تا کنون ارائه نشده و نیاز به توجه جامعه پژوهشی و تصحیح دوباره دارند.

سخنرانی سید محمد حسین حکیم: اهمیت نسخه‌شناسی و جایگاه ابن سکون
سید محمد حسین حکیم، نسخه‌شناس برجسته و پژوهشگر کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، مؤلف مجلد پژوهشی این مجموعه، سخنان خود را با سپاس از خاندان محدث قمی برای حفظ این نسخه آغاز کردند. ایشان در ادامه به تبیین اهمیت و ضرورت مطالعه دقیق نسخ خطی و دانش نسخه‌شناسی پرداختند. وی با اشاره به خلأ موجود در کتب تراجم (زندگی‌نامه) شیعه بین قرون ششم تا یازدهم هجری، توضیح دادند که چگونه بزرگانی چون میرزا عبدالله افندی و شیخ آقابزرگ تهرانی، برای بازسازی تاریخ فکری این دوره، به اطلاعات مندرج در خود نسخ خطی (مانند یادداشت‌های تملک، سماعات، بلاغات، اجازات، مهرها و حواشی) اتکای فراوان داشته‌اند.
ایشان استدلال کردند که با توجه به دسترسی بهتر به تصاویر نسخ در دوران معاصر، بررسی دقیق فیزیک نسخه، تاریخچه آن و اطلاعات پیرامونی (Paratext) اهمیتی دوچندان یافته است. ایشان با ذکر مثال‌هایی از جمله شناسایی نسخه دیگری به خط ابن سکون (مختصر مصباح المتهجد) از طریق مقایسه خط و همچنین تحلیل باقی‌مانده مهر شیخ بهایی بر همین نسخه امالی، کارایی مطالعات نسخه‌شناختی را نشان دادند. وی همچنین بر نقش کلیدی ابن سکون، نه فقط به عنوان کاتب، بلکه به عنوان یکی از حلقه‌های مهم انتقال متونی چون نهج‌البلاغه و به ویژه صحیفه سجادیه تأکید کردند.

سخنرانی آیة الله سید محمدجواد شبیری زنجانی: سنت امالی‌نویسی و بررسی امالی شیخ صدوق
سخنران پایانی این نشست، آیة الله سید محمدجواد شبیری زنجانی، استاد برجستۀ حوزۀ علمیه قم و از متخصصان نامدار متن‌شناسی و تصحیح متون اسلامی و شیعی بودند. ایشان با تمرکز بر متن کتاب امالی و نسخه ابن سکون، به اهمیت نقد متنی و روش‌شناسی ارزیابی نسخ خطی پرداختند. آیة الله شبیری به احتمال زیاد به جایگاه ویژه این نسخه در میان نسخ امالی، اهمیت اختلاف قرائت‌های آن برای دستیابی به متنی منقح و قابل اعتماد، و همچنین مقایسه سلسله انتقال متنی این نسخه با دیگر طرق شناخته‌شده امالی اشاره کردند. سخنان ایشان بر ارزش علمی بی‌بدیل کار بر روی منابع دست اول و تحلیل انتقادی آن‌ها تأکید داشت.