«... و ما ذكره السيّد الرضي ذو الحسبين محمّد بن موسى رحمه اللّه من ملح كلام أمير المؤمنين عليه السلام مذكور في خطب أمير المؤمنين في نسخ قديمة، نسجَت عليها العنكبوت بسبب طول الزمان، ورواها الفتيان عن الفتيان، اللّهم إلاّ ألفاظاً قلائل ورموزاً ورسائل، لم يذكرها إلاّ السيّد الرضي ـ رحمه اللّه.
ومن سيرة السيّد الرضي أنّ جاريته ما رأت ساقه مكشوفة إلاّ بعد وفاته. فما ظنّك بعلويّ زاهد ارتقى من الصيانة مرقاةً لايرقاها إلاّ ذو حظٍّ عظيم، ونال من الزهد والعلم مزيّةً لاينالها إلاّ ذو خِيْمٍ عظيم؟! هل يجوّز مثله في ديانته أن يزيد في كلام أبيه على حسب ما يشتهيه، وينسب إليه ما لم يكن إليه منسوباً، ويحتقب بذلك إثماً كبيراً وحوباً؟! هيهات هيهات! قال اللّه تعالى: ﴿إنّما يفتري الكذب الّذين لايؤمنون﴾(الآية)؛ وحاشا لمثله أن يكون بالافتراء موصوفاً منعوتاً، وأن يحشره اللّه تعالى يوم القيامة ويكون عند جدّه وأبيه بسبب الافتراء ممقوتاً.
هذا، وإن وقعت الشّبهة في نقل بعض هذا الكتاب، فإن صحّت كان الخلل عائداً إلى من نقله إلى السيّد لا إليه. والغالب على السيّد الرضيّ الشعر والأدب، مع بصيرته بأسرار العلوم الّتي هي من علوم الأولياء والحكماء والأطبّاء...»

«شيخ و استادم، ابوالخير مصدّق بن شبيب واسطى، در سال ششصد و سه هجرى، براى من نقل كرد كه:
اين خطبه را نزد ابومحمّد عبداللّه بن احمد معروف به ابن خشّاب خواندم و چون به اين سخن ابن عباس رسيدم [كه سخت از ادامه نيافتن و ناتمام ماندن خطبه امير مؤمنان عليه السلام افسوس خورده است...]، ابن خشّاب گفت: اگر من بودم و مي‌شنيدم كه ابن عبّاس چنين مي‌گويد، به او مي‌گفتم: آيا در دل پسر عمويت چيزى هم باقى مانده كه نگفته باشد ـ كه چنين تأسّف مي‌خورى ـ؟! به خدا سوگند كه او هيچ يک از پيشينيان و پسينيان را فرو نگذاشته و جز رسول خدا صلى الله عليه وآله كسى نيست كه او را ياد نكرده باشد!

مصدّق گويد: ابن خشّاب اهل مزاح و هزل بود. به او گفتم: آيا معتقدى كه اين خطبه ساختگى است؟! گفت: به خدا سوگند كه نه، من به يقين مي‌دانم كه اين خطبه سخن على [عليه السلام] است، همان گونه كه مي‌دانم تو مصدق هستى! گفتم: بسيارى از مردم مي‌گويند كه اين خطبه از كلام خود سيّد رضى است كه خدايش رحمت كناد! گفت: اين سبک و اين اسلوب چگونه ممكن است از سيّد رضى و غير رضى باشد؟! ما رسايل رضى را ديده ايم و هنجار و كار او را در كلام منثور مي‌شناسيم. خوب و بدش هيچ بدين سخن نمى ماند! ابن خشّاب سپس گفت: به خدا سوگند من اين خطبه را در كتاب هايى ديده ام كه دويست سال پيش از تولّد سيّد رضى تأليف شده است، و آن را به خطوطى كه نويسندگانشان را مي‌شناسم و همگان از علما و اهل ادب هستند ديده ام، و آنان پيش از آن كه نقيب ابواحمد، پدر سيّد رضى، متولّد شود، مي‌زيسته اند.
من [= ابن ابى الحديد] مي‌گويم: بسيارى از اين خطبه‌ها را در كتاب‌هاي شيخ خود، ابوالقاسم بلخى، كه پيشواى معتزله بغداد است و در روزگار حكومت مقتدر، يعنى مدّت‌ها پيش از آن كه سيّد رضى متولّد شود، مي‌زيسته ديده ام. همچنين بسيارى از اين خطبه را در كتاب ابوجعفر بن قِبَه ـ كه از متكلّمان اماميّه است ـ ديده ام. اين كتاب او معروف به كتاب الانصاف است و اين ابوجعفر از شاگردان شيخ ابوالقاسم بلخى است و در آن عصر، پيش از آن كه سيّد رضى در وجود آيد، درگذشته.»

«بايد دانست اين خطبه و آنچه در معناى اين خطبه است و مشتمل بر شكايت و دادخواهى امير المؤمنين عليه السلام در باب امامت مي‌باشد، ميان شيعه و گروهى از مخالفان شيعه، محلّ اختلاف است. گروهى از شيعه ادّعا كرده اند كه اين خطبه و آنچه در حكم اين خطبه است و در اين كتاب [= نهج البلاغه] آمده، به تواتر رسيده است. گروهى از اهل سنّت هم در انكار آن چندان زياده روى كرده اند كه گفته اند: هيچ شكايت و دادخواهى‌اي در باب اين امر از علىّ عليه السلام صادر نشده است. گروهى از ايشان هم تنها اين خطبه را منكر شده و آن را به سيّد رضى نسبت داده اند. دست يازى به هر گونه داورى در اين موضع، موجب متهم گرديدن شارحان است، و من با خداوند تجديد عهد مي‌كنم تا درباره اين كلام، جز به آنچه يقين داشته باشم يا غالب بر ظنّم آن باشد كه از كلام امام عليه السلام يا مقصود آن حضرت مي‌باشد، حكم نكنم. پس مي‌گويم كه هر يک از دو گروه پيشگفته از دايره اعتدال بيرون شده اند: آن شيعيانى كه مدّعى تواتر اين الفاظ گرديده اند، در طرف افراط هستند، و آنان كه از بُن منكر وقوع آن اند، در جانب تفريط اند.
ضعف سخن گروه نخست، آن است كه معتبران شيعه چنين ادّعايى نكرده اند، و اگر همه اين الفاظ منقول به تواتر مي‌بود، تنها بعض شيعيان مختص نمى بودند. آنان هم كه وقوع اين كلام را از امير مؤمنان عليه السلام انكار مي‌كنند، دو وجه از براى انكارشان محتمل است:
يكى آن كه قصدشان اين بوده باشد كه عوام النّاس را از بيقرارى به درآرند و خاطر عوام را آرام سازند تا فتنه‌ها و تعصّبات تباهى زا برانگيخته نشود و كار دين به سامان گردد و همه بر يک روش باشند و به مردمان چنين اظهار كنند كه ميان صحابيانى كه مهتران و بزرگان مسلمانان اند، اختلاف و نزاعى نبوده است، تا كسى كه اين مدّعا را مي‌شنود، از حال ايشان پيروى كند [و گرد نزاع و اختلاف نگردد]. كه اگر چنين هدفى در ميان بوده باشد، هدفى نيكو و انديشه‌اي دلپذير است.
دوم آن كه بدان سبب به چنين انكارى دست يازيده باشند كه معتقد باشند در ميان صحابه، اختلاف و رقابت در كار خلافت وجود نداشته است. بطلان اين انكار از اين وجه آشكارست، و جز كسى كه از اخبار بى اطلاع بوده و با هيچ يک از دانشيان نشست و خاست نكرده باشد، چنين اعتقادى نمى يابد. چه، امر سقيفه و اختلافى كه ميان صحابه صورت بست و خويشتندارى على عليه السلام از بيعت، امر آشكارى است كه انكار نمى پذيرد و چنان بى پرده است كه در حجاب نمى شود؛ تا جايى كه بيشترينه شيعيان گفته اند كه او، به هيچ روى، بيعت نكرد، و برخى از شيعيان گويند كه پس از شش ماه بناخواه بيعت نمود، و مخالفانش گويند كه او پس از آن كه چندى در خانه ماند و مدّتى دراز به مقاومت پرداخت بيعت كرد. بديهى است كه اين همه مقتضى وقوع اختلاف و رقابت در ميان ايشان است.
حق آن است كه منافَسَت ميان على عليه السلام و كسانى كه در زمان وى خلافت را به دست گرفتند، به يقين رخ داده و شكايت و دادخواهى آن حضرت در اين باره به تواتر معنوى معلوم شده است. ما به روشنى مي‌دانيم كه الفاظ منقول از آن حضرت كه متضمّن دادخواهى و شكايت در امر خلافت مي‌باشد، در كثرت و شهرت چندان است كه ممكن نيست همگى دروغ باشد، بلكه بناگزير بايد بهره‌اي از آن را راست دانست، و هر كدام كه راست دانسته آيد، اين شكايت در آن ثابت گرديده. امّا خصوصيّات شكايات با الفاظ معيّنشان، متواتر نيست؛ هرچند پاره‌اي از پاره‌اي ديگر مشهورترند.
اين چيزى است كه پس از جستجو و تكاپو در اين باب به دست آورده ام، و بر بنياد اين تقرير، معنا ندارد كسى منكر شود كه اين خطبه از امير مؤمنان عليه السلام است و آن را به رضى نسبت دهد. چه، مستند اين انكار، مطالبى است كه در آن به دادخواهى و شكايت تصريح گرديده، و مستند انكار صدور اين دادخواهى و شكايت از امير مؤمنان عليه السلام اين اعتقادست كه در اين كار منافستى در ميان نبوده، و شما مي‌دانيد كه اين اعتقاد تباه است....»

«اگر اين بيعت كنندگان نبودند، و ياران، حجّت بر من تمام نمى نمودند، و خدا علما را نفرموده بود تا ستمكار شكمباره را بر نتابند و به يارى گرسنگان ستمديده بشتابند، رشته اين كار را از دست مي‌گذاشتم و پايانش را چون آغازش مي‌انگاشتم، و چون گذشته، خود را به كنارى مي‌داشتم، و مي‌ديديد كه دنياى شما را به چيزى نمى شمارم و حكومت را پشيزى ارزش نمى گذارم.»

«سواد الكوفة والبصرة قراهما. سمّيت بذلك، لانّهاترى من بعيد على لون السّواد. و قيل: لانّ السّواد المال الكثير، سمّيت بذلك لكثرة ربوعها وغلاّتها وثمارها.»

«... ألا وقد قلت الذي قلت على معرفة منّي بالْخَذْلَةِ الّتي خامَرَتْكُم والغَدْرَةِ الّتي اسْتَشْعَرَتْها قلوبكم.
ولكنّها فَيْضَةُ النَّفْسِ وَنَفْثَةُ الْغَيْظِ وَخَوَرُ الْقَناةِ وَضعفُ اليقين وبَثَّةُ الصَّدْر ومَعْذِرَةُ الْحُجّة...».

«فواللّه ما أسفت على كلام قطّ كأسفى على هذا الكلام ان لايكون امير المؤمنين عليه السلام بلغ منه حيث أراد»؛
به خدا سوگند، هرگز بر هيچ گفتارى چنان دريغ نخوردم كه بر اين گفتار اندوه بردم، كه چرا امير المؤمنين [عليه السلام] نتوانست سخن را بدانجا رساند كه بايست.

«... حتّى يُكَلِّمُكَ مُتَكَلِّمُهُمْ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ، فَاِنِّي سَمِعْتُ رَسُولَ اللّه صلى الله عليه وآله يَقُولُ فِي غَيرِ مَوْطِن «لَنْ تَقَدَّسَ اُمَّةٌ لايُؤْخَذُ لِلضَّعيفِ فِيها حَقُّهُ مِنَ الْقَوِيّ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ». ثُمَّ احْتَمِلِ الْخُرْقَ مِنهم و الْعِيَّ، ونَحِّ عنهم الضِّيقَ وَالأَنَفَ يَبْسُطِ اللّهُ عَليك بذلِك أكناف رحمَته، ويوجِبُ لك ثواب طاعته....»

«بَسَطْتُمْ يَدِي فَكَفَفْتُها وَمَدَدْتُمُوها فَقَبَضْتُها...»
«فَأَقْبَلْتُمْ الَيَّ إقْبالَ العُوذِ الْمَطافيلِ عَلَى أَوْلادِها، تَقولون: البَيْعَةَ! البَيْعَةَ! قَبَضْتُ يَدِي فَبَسَطْتُمُوها وَنازَعْتُكُم يَدِي فَجَذَبْتُمُوها»؟

«دَعوني والْتَمِسُوا غَيري فَإِنّا مُسْتَقْبِلونَ اَمْراً لُه وجوهٌ وَأَلْوانٌ، لا تقومُ لَهُ القُلوبُ وَلا تَثْبُتُ عَلَيهِ العُقول، ... وَاعْلَمُوا أنِّي إِنْ أَجَبْتُكُمْ رَكِبْتُ بُكُم ما أعْلَمُ وَلَمْ أُصْغِ أِلى قَولِ القائلِ وَعَتْبِ الْعاتِبِ. وَأِنْ تَرَكْتُمُونِي فَأَنَا كَأَحَدِكُمْ....»

«... عن المقدام بن شريح بن هاني، عن أبيه قال: إنّ أعرابيّاً قام يوم الجمل إلى أميرالمؤمنين عليه السلام فقال: يا أمير المؤمنين! أتقول: إنّ اللّه واحد؟ قال: فحمل النّاس عليه، وقالوا: يا أعرابيّ! أما ترى ما فيه أميرالمؤمنين من نقسّم القلب؟ فقال أميرالمؤمنين عليه السلام: دعوه فإنّ الذي يريده الأعرابيّ هو الّذي نريده من القوم، ثمّ قال: يا أعرابيّ! إنّ القول في أنّ اللّه واحد على أربعة أقسام، فوجهان منها لا يجوزان على اللّه عزّ وجلّ ووجهان يثبتان فيه. فأمّا اللّذان لا يجوزان عليه فقول القائل: «واحد» يقصد به باب الأعداد، فهذا ما لا يجوز لأنّ ما لا ثاني له لا يدخل في باب الأعداد، أما ترى أنّه كفر من قال: «إنّه ثالث ثلاثة». وقول القائل: «هو واحد من النّاس» يريد به النوع من الجنس؛ فهذا ما لا يجوز لأنّه تشبيه، وجلّ ربّنا وتعالى عن ذلك. وأمّا الوجهان اللّذان يثبتان فيه فقول القائل «هو واحد ليس له في الأشياء شبه» كذلك ربّنا، وقول القائل إنّه عزّ وجلّ أحديّ المعنى، يعنى به لا ينقسم في وجود ولا عقل ولا وهم كذلك ربّنا عزَّ وجلّ.»