مقدّمه:

سيّد مير حامد حسين ‌‌بن سيّد محمّدقلى... موسوى نيشابورى هندى، از بزرگ‌‌ترين متكلّمان و عظيم‌‌ترين عالمان مُتبَحِّر شيعه، در اوايل اين سده. در لكنهو به سال 1246 ق / 1210 ش زاده شد. در همانجا نزد پدر خويش، جناب سيّد محمّدقلى موسوى ـ كه از عالمان بزرگ بود ـ درس خواند و تربيتى نيكو يافت و مبادى علوم و علم كلام و عقايد را از پدر فراگرفت. فقه و اصول را نزد سيّد حسين نقوى (از عالمان هند) بياموخت. حكمت و معقول را نزد سيّد مرتضى ‌‌بن سيد محمّد، و ادبيات را نزد مفتى سيّد محمّد عباس تحصيل كرد. مير حامد حسين، عالمى پر تتبُّع بود و پر اطّلاع و محيط بر آثار و اخبار و ميراث علمى اسلامى. او در اين تتبّع و احاطه به مرتبه‌‌اى رسيد كه هيچ ‌‌كس از معاصران او و متأخّران، بلكه بسيارى از عالمان قرن پيش نيز به پايه او نرسيدند. همه عمر خويش را به بحث و پژوهش در اسرار اعتقادات دينى و حراست اسلام و مرزبانى حوزه دين راستين بگذرانيد.

من در سده‌‌هاى اخير كسى را نمى‌‌شناسم كه در اين راه چونان او جهاد كرده و كوشيده باشد و همه چيز خويش را در راه استوارى حقايق مسلّم دينى از دست داده باشد. چشم روزگار، در سرتاسر آبادي‌ها و اعصار، در پژوهش و تتبّع، در فراوانى اطّلاع، در دقّت نظر و هوش، در حفظ و ضبط مطالب، كسى چون او را نديده است.

مير حامد حسين، حديث غدير، اسناد آن، متواتر بودن آن و معناى آن را در دو جلد بزرگ، در 1080 صفحه، گرد آورده است. و اين دو جلد، از مجموعه كتاب او «عبقات» است.

حجّة الإسلام والمسلمين، لِسان الفقهاء والمجتهدين، تَرجُمان الحكماء والمتكلّمين، علّامةُ العصر، مير حامد حسين موسوى هندى... علاوه بر فقاهت و ديگر علوم دينيه، در علم شريف حديث و اخبار و آثار، معرفت و احوال رجال فريقين و علم كلام، خصوصاً در مبحث امامت، داراى مقامى عالى، و كثرت احاطه و تبحّر علمى او مُسَلَّم يگانه و بيگانه و عرب و عجم و عامّه و خاصّه بوده، و در مدافعه از حوزه ديانت و بيضه شريعت اهتمام تمام داشته و تمامى ساعات و دقايق عمر شريفش در تأليفات دينى مصروف بوده و آنى فروگذارى نداشته، تا آنكه دست راست او از كثرت تحرير و كتابت عاطله شده، و در اواخر با دست چپ مى‌‌نگاشته است. و از مراجعه به كتاب «عبقات» او مكشوف مى‌‌گردد كه از صدر اسلام تا عصر وى، احدى در فن كلام، خصوصاً در باب امامت، بدان منوال و نمط تصنيفى نپرداخته.

(ريحانة الادب، ج 2، ص 432 - 433)

در اينجا بايد ياد كنيم با اينكه كتاب «عبقات الأنوار» شاهكار علمى شيعه در رشته مناظرات و عقايد و امامت، در سده سيزدهم اسلامى است و مؤلّف آن داراى جوانب گوناگون خدمات و تعهّد مى‌‌باشد، مع الأسف در زبان فارسى، كمتر نوشتارى درباره اين عالم ربّانى و مجاهد اسلامى انتشار يافته است. لذا در اين مقاله سعى بر آن بود كه با بررسى گذراى نامه‌‌ها و مكاتبات وى ـ كه بيان كننده مسائل و حوادث دوران زندگى، دردها و آلام، اهداف و آمال، همّت و سعى خستگى‌‌ناپذير او و... است ـ قدمى هرچند ناچيز در معرّفى اين عالم بزرگ و مرزبان متعهّد و سلاله پاك پيامبرصلى الله عليه وآله برداشته باشيم. «و من اللَّه‌‌التوفيق و عليه التكلان.»
البتّه اين مصلح دينى و مجاهد اجتماعى، آثار علمى و تأليفات بزرگ و كوچك ديگر نيز داشته است كه شيخ آقا بزرگ به ذكر آن تأليفات نيز مى‌‌پردازد.
اين نگاه گذرا به نوشته‌‌ها و نامه‌‌هاى علّامه مير حامد حسين هندى، براساس كتاب خطّى وى به نام الدرر السنيّة مى‌‌باشد. اصل اين كتاب در كتابخانه جواديه شهر بنارس هند بوده و فيلم آن در كتابخانه مركز احياء ميراث اسلامى قم موجود است و تنها مأخذ مقاله، همين كتاب است.
مرحوم مير حامد حسين در كتاب الدرر السنيّة، مجموعه‌‌اى از نوشته‌‌هاى متفرّقه خويش را گرد آورده كه شامل مكاتبات شخصى با علماى معاصر خويش و تقريظهايش بر بعضى از كتابها و حاشيه‌‌ها و توضيحاتش درباره اشخاص و نويسندگان كُتُب موجود در دسترس وى و نيز قضاياى شخصى و داستانهايى چند از قديم الايّام است.
علّت جمع آورى اين نوشته‌‌ها، عمدتاً، بار ادبى آنهاست كه در غالب آنها به چشم مى‌‌خورد. در نظر بسيارى از علماء در قرون گذشته، مسجّع و موزون آوردن نوشته‌‌هاى نثر، نوعى هنر ادبى و بديع به شمار مى‌‌رفت. بدين روى، مى‌‌توان گفت كه مرحوم مير حامد حسين در اين نوشته‌‌ها ادبيات بديعى به كار گرفته كه براى اهل ذوق و ادب بسيار قابل توجّه است؛ ولى براى كسانى كه ذوق ادبى چندانى ندارند، اين‌‌گونه مسجّع‌‌گويى و موزون‌‌سازى جملات، نوعى اغراق و بازى كردن با كلمات است كه بار علمى چندانى ندارد؛ بلكه ممكن است به جهت لغو بودن در تشبيه و اغراق گفتن در صفت، نوعى دروغ جدّى در حقّ كسانى كه نويسنده در وصفشان قلم فرسوده است، به شمار آيد.

چند نكته‌‌

و بعد فهذا مجموع أنيق و سفر رشيق سميّته بالدرر السنيّة. جمعت فيه ما كتبت في عنفوان الشباب من المكاتيب التي بها كوس المودّة بيني و بين الأحباب.

فأعطى الشباب [ الشابّ‌‌] مفاتيحها وقال: هذه الأموال والمساكين والأسباب والخزائن يتعلّق بك وفي اختيارك، صَرِّفها كيف شئت وأنّي شئت، فأنت شابّ صالح، أثر السعادة منك لائح وعلم السّيادة عليك واضح؛ إلى عبادة ربّك كادح ولنفسك ناصح، واللَّه ورسوله لأمثالك مادح.

جمع‌‌آورى نامه‌‌هاى ارسال شده و نوشته‌‌هاى پراكنده

إنّي أصوب أن أجمع في مجموع ما يجري من المكاتبات بينكم وبين العبد...
فأعيرونيها حتّى أستنسخها ثمّ أردّها عليكم بأصلها، فإنّ اللَّه يأمركم أن تؤدّوا الأمانات إلى أهلها.

جمع‌‌آورى كتابهاى نفيس

ولا يخفى عليكم أنّي متهالك على الاطّلاع والعثور على الكتب النفيسة القديمة التي هي من غنائم الدهور، لاسيّما كتب الرجال والحديث والسير؛ فإنّها من محاسن الغرر ونفائس الدرر. فأطلب منكم فهرس خزانة كتبكم العالية الكثيرة... فلعلّه يكون فيها كتاب من الكتب المطلوبة للحقير فأستكتبه أو أبتغي نقل بعض مقاماته...

فإذاً الصحّاف في بعض الدكاكين وعنده هذه المجلّدات الثلاثة يريد بيعها على بعض معتقدي الثلاثة فدنوتُ منه وأخذت المجلّدات وقلت: أنا أشتريها... قلت: أنا أذهب الآن بالمجلّدات وتعال غداً في مسكني، أعطيك قيمتها بما ترضى...

... وما سطرتم من حال الأسفار التي هي في معروض البيع، فقد اطّلعت عليه، ولكن يصعب تيسّر القيمة في هذه الحال.

فى الفنون الرئيسة لا سيّما كتب الرّجال و التواريخ و السير، فإنّها من محاسن الغرر و نفائس الدرر. و قد سمعت أنّه قد طبع في مدينه جرمن... فأبتغي منكم أن تطلبوا لي فهرس هذه الأسفار و تمنّوا عليّ بإرساله...

جمع‌‌آورى كتب ضدّ شيعه و ردّنويسى بر آنها

الف ـ جمع‌‌آورى كتابهاى موافقين از اهل سنّت‌‌

دلم بسيار شيفته تحصيل كتابهاى مناقب اهل بيت‌‌عليهم السلام است كه توسّط عالمان اهل سنّت نوشته شده و اين‌‌گونه به ذهنم خطور مى‌‌كند كه در شهر بغداد ـ كه محلّ اجتماع اهل عناد و تجمّع بزرگان مشهور آنهاست ـ در اين موضوع كتابهاى بسيار موجود باشد. اگر شما تلاش كنيد و كمر همّت ببنديد و جناب شيخ عبدالحسين طهرانى را به تهيّه اين كتابها تحريك كنيد، حتماً تعدادى از اين كتابهاى با ارزش را به دست خواهيد آورد. من در اين نامه، فهرستى از نوشته‌‌هاى اهل سنّت در فضائل حضرت على‌‌عليه السلام را مى‌‌نويسم تا عاملى براى تحقّق اين درخواست و بردارنده موانع باشد.

امّا اصل موضوع اين كتاب (اخبار مكّه) كه پاره جگر، تكه پوست، ميوه دل و غايت مراد من است، بلكه بر من گرامى‌‌تر است از روح و نفسى كه ميان سينه‌‌ام جاى دارد. نفسم در حال تلف شدن است از اينكه اثرى از آن در شهرها و ساختمانها و منطقه‌‌ها نيافتم. لذا به دوستانم نوشتم همّت نموده يك نسخه از اين كتاب را براى من تهيه كنند تا آن مقدارى كه چاپ شده. و اين كتاب از اول است تا سرزنش نماز تراويح...
والأصل الموضوع من هذا الكتاب، الذي هو فلذة كبدى و بضعة جلدي و ثمرة فؤادي و غاية مرادي، بل هو أعزّ عليّ من روحي و نفسي... في تحصيل نسخة من هذا الكتاب بقدر ما طبع منه و هو من الأوّل إلى طعن التراويح من مطاعن عمربن الخطّاب.

مصنّف اين كتاب «الإمامة و السياسة» عبداللَّه‌‌بن مسلم‌‌بن قتيبه، سنّى موثوق و متعمد اهل سنّت است. و اهل سنّت كلمات و رواياتش را نقل مى‌‌كنند.
وثوقه و ثقته و عدالته منتشر فيما بينهم كانتشار النهار.

ب ـ ردّنويسى بر كتب ضدّ شيعه و تلاش براى چاپ و نشر آنها

آن را نوشتم در وقتى كه با شدّت محنتها روبرو شدم و از بعضى روندگان راههاى غلط به بدكارى زمان شكايت كردم... من پس از اتمام علوم رسمى و مقدماتى، مشغول علم كلام و مناظره با مخالفان شدم و تلاشم را در نوشتن كتابهاى جالب و روشن متمركز نمودم؛ تا اينكه سه كتاب عظيم‌‌الشأن و عظيمة البرهان نوشتم:
الف - عبقات الأنوار في إمامة الأئمّة الأطهار، در ردّ حرفهاى نابجاى صاحب تحفه اثنى عشرية.
ب - شوارق النصوص في تكذيب فضائل اللّصوص. من آنجا شرح دادم كه فضيلتهايى كه در مورد خلفاء آمده همه ساختگى است. البتّه در كتاب، نصهايى از بزرگان با شخصيّت و بى‌‌نظير آنها كه در مسائل علمى بسيار دقيق‌‌اند نقل نمودم؛ و دلائلى آوردم كه دانشمندان قوى آنها را قبول مى‌‌كنند.
ج - استقصاء الإفحام فى نقض منتهى الكلام.
و اين سه كتاب بحمد اللَّه، ريشه شبهات بدكرداران را كنده است.
صاحب «منتهى الكلام» وقتى ديد كه علماى شيعه از پاسخ دادن به او عاجز شده‌‌اند و خود را از نقد كتاب او كنار كشيده‌‌اند و با او روبرو نشده‌‌اند و صورتهاى خود را از روبرو شدن از او برگردانده‌‌اند، باد در غبغب انداخت و با زبان گزنده بر اهل حقّ حمله‌‌ور شد.
فأعرضوا عن خطابه... و استكفوا [ استنكفوا] لعلّو أقدارهم عن مناظرته، سمخ الناصب بأنفه و طمح بطرفه فشنّع على أهل الحقّ بلسان سليط.

در مجالس خود و در ميان طرفدارانش مى‌‌گفت: اين اهل حقّ (شيعه) از اوّل تا آخرشان هيچ كدامشان نمى‌‌توانند كتاب مرا ردّ كنند. شيعه‌‌ها بيراهه مى‌‌روند. طرفدارانش مى‌‌گفتند: چرا بزرگان شما با اين همه امكانات كه داريد، با رفيق ما بحث نمى‌‌كنند و براى دفاع از مذهبتان دليلى نمى‌‌آورند؟
با اين حرفهاى زياد و كناره‌‌گيرى بزرگان از مناظره، به جهت روشن نمودن اشتباهات او، خود به ميدان آمدم. و تصميم بر اثبات بى‌‌پايه بودن دلائل آنها گرفتم.

... در زمان به دوران فقدان رسول اكرم نزديك بود و عدّه زيادى بودند كه مى‌‌توانستند ميان حق و باطل يكى را انتخاب كنند؛ لذا اين انسان‌هاى بدسرشت به بافتن دروغهاى آشكار و مجعولات زشت جرئت نكردند تا در مورد وصىّ پيامبر به كار ببرند.
حتّى بر تغيير مناقب زيبا و محامد با ارزش اهل بيت پيامبر و نسبت دادن آنها به دشمنان نيز جرئت نيافتند. امّا پس از آن، بازار جعل حديث رونق گرفت و همه مشغول تبديل آثار شدند. حتّى افرادِ به ظاهر متديّن نيز وارد دروغهاى بى پايه گرديدند و هيچ دانشمندى يافت نمى‌‌شد، مگر اينكه سرنگون شده بود در كارهاى فجور و نابود كننده. اينان هر فضيلت زيبايى را كه براى على عليه السلام و اولاد او بود، تغيير دادند و آنها را به مخالفان ائمّه و پيروان آنان نسبت دادند.
سپس به اين مقدار نيز اكتفا نكردند؛ بلكه شروع به ساختن دروغهايى در مورد وصى و خاندان گرامى او نمودند كه شخصيّت آنها را پائين مى‌‌آورد و با ايشان دشمنى ايجاد مى‌‌كرد.
پس تصميم گرفتم به نوشتن آنچه دروغ بودن خيلى از روايات اهل سنّت مربوط به برترى خلفاء و اصحاب پيامبر را ثابت مى‌‌كرد. و من از اهل سنّت مقدّماتى صريح و دلائلى آوردم كه تصريح به ساختگى بودن اين روايات جعلى دارد.

1. أين الذي جدل شجعان الأبطال على الرمال، و بيّن الحرام من الحلال بأحسن تفصيل و إجمال، و طارت سخاءه و شجاعته في السّهل و الوعر و قلل الجبال؟
2. و أين القائل: كلّ الناس أفقه منه حتّى المخدّرات في الحجال؟
3. و أين المداوي بماء الرّجال (على ما نقل على حاشية الجلال)؟
4. و أين المشتهر بحبّ الوس يوم النّزال و الفرار من الباح و القتال؟
5. و أين النصل الأعقل المتصرّف بلاحقّ في الأموال؟

من يك نسخه چاپ شده كتاب را خدمت شما فرستادم. اميدوارم ترويج معالم دين بكنيد؛ هم‌‌چنانكه علاقه شما به ريشه‌‌كن كردن معاندين دين است. از شما مى‌‌خواهم براى اينكه دل ناصبيها را به درد بياورى و دليل اقامه كنى، تعداد صد نسخه يا افزون‌‌تر از اين كتاب را بخرى تا هم فايده‌‌رسانى كامل شود و هم هديه بدهى به فقراء مؤمنين كه نمى‌‌خرند؛ يا به علّت شبهه‌‌افكنى دشمنان، و يا خالى بودن دستشان. همچنين از شما مى‌‌خواهم صد نسخه از كتاب را بخريد كه اين كتاب، دلِ دشمنان را به درد مى‌‌آورد؛ هم‌‌چنانكه دستيابى به ثواب زيادى خواهد بود.

سفر حجّ و عتبات عاليات

الف) سفر حج

ب) سفر عتبات

1. در كشتى مرا با وجود بيمارى در اتاق تنگى قرار داده بودند كه در مدت دو ماه يا بيشتر كه سوار بر كشتى بوديم، به علت بيمارى نه روز از اتاق خود خارج مى‌‌شدم و نه شب.
از سوى ديگر، گرما و بوى نامطبوع مرا اذيت مى‌‌كرد تا حدّى كه به نهايت ناتوانى و تنگى نفس افتادم.
2. صاحب كشتى مخالف مذهب حقّه بود و در رفتار از بزرگان نادان خود پيروى مى‌‌كرد. با اينكه ادّعاى سياست داشت، امّا جزء افراد همج رعاع بود. در ابتداى سوار شدن، ظاهرى خوب و خوش از خود نشان داد؛ امّا پس از حركت، شخصيّت حقيقى او آشكار شد كه رفتارى همچون انسانهاى كينه توز با حجّاج داشت و حتى از دادن آب و هيزم براى پخت غذا امتناع مى‌‌ورزيد. بسيار تندخو و خشن بود... عناد و سختگيرى او زمانى بيشتر شد كه نسبت به دزدى لباس و پول حجاج در كشتى بر او اعتراض شد. ديگر حتى آبى كه به مسافران مى‌‌داد، همچون آب دريا، تلخ بود كه با نوشيدن آن امكان بيمارى وجود داشت؛ خلاصه به نهايت درجه بدى رسيد. فصار صاحب المركب و أتباعه مصداق يزيد!
3. برخى از همسفران با اينكه عدّه‌‌اى از آنها حاجى بودند، امّا رفتارى بسيار زشت داشتند؛ در گفت و گو رعايت ادب را نمى‌‌نمودند و با زبانهاى تندشان يكديگر را مى‌‌گزيدند و هر ساعت در كشتى آشوب و جنجال برپا مى‌‌كردند و در واقع، هيچ كس از اذيت و آزار آنها در امان نبودند. از شدّت كثيفى و بوى بد لباسهايشان به انسان حالت تهوّع دست مى‌‌داد. آنها از تميزى و نظافت بسيار به دور بودند و در نجاست و كثيفى فرو رفته بودند؛ متهمّكين في النجاسة و القذارة.
4. نوزيدن باد موافق كه چه بسا روزهاى متمادى كشتى بر روى آب راكد مى‌‌ماند و يك درجه هم حركت نمى‌‌كرد.
5. فردى كه دوست چندين ساله بنده بود و اميد به كمك و يارى او در سفر داشتم، اخلاقش تغيير كرد و تمايل به تكبر و ناز نمودن و بداخلاقى يافت. اگر به چيزى امر مى‌‌كردم، آن را انجام نمى‌‌داد و اگر از چيزى بر حذر مى‌‌داشتم، مرتكب آن مى‌‌شد. در واقع، خوف الاهى از دلش خارج شده بود و دوستى و رفاقت چندين و چندساله با مرا به دست فراموشى سپرده بود؛ تا اينكه مخالفت و تندخويى او زياد شد و كارهايى مرتكب شد كه هرگز انتظار نداشتم. در بندر مسقط از كشتى پياده شد و رفت به دنبال خواسته‌‌هاى پست نفسانى خودش و از راه به دور شد و به آدمهاى گمراه اعتماد نمود و رفيق انسانهاى بد شد. پس شهر مسقط، مسقط ارزشهاى او شدو افتخارات خود را از بين برد: فصار المسقط مسقط اعتباره و مَنجس فخاره.

1. قصدم از بيان اين گرفتاريها، يادآورى لطف و عنايت خداوند متعال است بر اين بنده حقير كه با وجود اين مشكلات عديده به زيارت ائمّه راه يافتم. خداوند بر من كه سخت بيمار بودم، منّت گذاشت و پيمودن راههاى سخت و وحشتناك را آسان نمود و نگرانيهاى بسيارى را از من برطرف ساخت؛ تا اينكه به مرحله‌‌اى از لطف رساند كه هرچه بر گرفتاريهايم اضافه مى‌‌شد، شوق و علاقه‌‌ام بيشتر و ولعم زيادتر مى‌‌گرديد.
كلّما لقيت مكروهاً، زدتُ شغفاً و نزوعاً. و كلّما صادفت فجيعة، كثرت شغفاً و ولوعاً.
تا اينكه خداوند بزرگ‌‌ترين سعادت - يعنى زيارت عتبات عاليات - را نصيب من فرمود.
2. بيان مشكلات سفر ننمودم مگر براى اينكه افرادى كه در سلامت و عافيت به سر مى‌‌برند، بر انجام آن جرئت پيدا كنند و پا گذاشتن در اين راه و انجام كارهاى سخت و شاق بر آنها آسان شود.
3. اميد است خداوند متعال، شدائد و سختيهاى اين سفر را وسيله آمرزش گناهان بندگان خود قرار دهد؛ هم‌‌چنانكه من چنين گمانى را به پروردگار خود دارم.
فلعلّ اللَّه تعالى كفّر عنّي بهذه الشدائد معاصي الموبقة و جرائمي المخلقة التي اثقلت ظهري و صارت أغلالاً لنحري...

(همان، ص 14ـ15)

سخن پايانى وى، ستايش و سپاس خداوند است به جهت نعمتها و توفيق‌هايش، و درخواست دعاى خير از زائر بارگاه ائمّه معصومين.
«فالحمدللَّه الذي حباني ثبات القدم من هذه المضائق و وفّقني... لصير على هذه المزالق.» (الدرر، ص 16)
«أنا ملتمس كلّ من تشرف بالزيارة أن يبالغ في الدعاء لهذا المعترف بالخطاء.» (همان، ص 36)

وصيّت‌‌نامه‌‌

1. فرزندم، بر تو باد بر اينكه نماز و روزه و حجّ مرا دوباره اداء نمايى؛ زيرا اعمالى كه انجام مى‌‌دهم، اميد ندارم درست باشد. اگر امكانش باشد كه اينها را انجام بدهى، خوب است كه در اين كار اهتمام و تلاش بنمائى. امّا نسبت به اين درخواست احساس پشيمانى مى‌‌نمايم. زيرا عملى را كه بر خودم واجب بود، خوب رفتار ننمودم و حال وصيت مى‌‌كنم به ديگرى كه هم براى خود و هم براى من آن را انجام دهد.
ولكن أنا نادم من التوصية بذلك، حيث أنا لم أعمل لنفسي ما يلزمني و أوصى غيري بأن يعمل لنفسه و لنفسي و هذا عجب جدّاً.
2. بر تو باد به تلاش در تحصيل علوم دينى و معارف الاهى. براى اين امر، اوّل يك كتاب در اصول دين بخوان و سپس كتابى در علم فقه از اول تا آخر مخصوصاً كتاب شرايع و شرح لمعه را. پس از فارغ شدن از آنها، كتابى مبسوط در علم فقه را مطالعه كن و همچنين از يك مجتهد زنده تقليد كن، ولو اينكه او جامع شرايط نباشد؛ زيرا اكثر علماء تقليد از مجتهد زنده را واجب مى‌‌دانند.
3. وصيت مى‌‌كنم تو را به تلاش در تصحيح و نشر كتابهاى پدرم (سيّد محمّدقلى «قدّس اللَّه نفسه») كه هر آنچه از خير در دين و دنيا براى ما حاصل شده است، همگى از بركات اوست.
فإنّ كلّ ما حصل من خير في الدين و الدنيا فهو من بركاته و فيوضه.
4. بر تو باد به ياد گرفتن علم تجويد. و در اين امر كوتاهى نكن؛ زيرا صحّت نماز بستگى به اين مسئله دارد. و بدان كه مهمّ‌‌ترين چيزى كه خداوند براى آن انسانها را آفريد، اشتغال به تكميل علوم دينى است. پس انسان بايد بيشترين توجه و مهمّ‌‌ترين روش و هدف اصلى او پرداختن به اين علوم باشد.
و ليعلم أنّ الاشتغال [ ب ] تكميل العلوم الدينيه أهمّ ما خلق اللَّه له الإنسان؛ فليكن ذلك أكبر همّه و أعز مرامه و غاية مقصوده. (همان، ص 38)
5. بر تو باد به تلاش و كوشش در عبادت خداوند و اداى نماز با خضوع و خشوع و دستيابى به شرايط آن، و انجام تعقيبات ولو اينكه اندك باشد. البته در تحصيل اين خشوع سعى بسيار بايد نمود؛ زيرا آن روح نماز است؛ اگرچه من (به علّت بيماريها و كسالتهاى جسمى) به اين امر عمل نكردم، بلكه مصداق اين آيه شريفه «أتأمرون الناس بالبرّ و تنسون أنفسكم» (بقره (2) / 44) هستم؛ ولى اينها را گفتم، به اين اميد كه خداوند، فرزندم را به اين امور موفّق سازد و اعمال صالح او سبب گردد كه خداوند گناهان مرا نيز ببخشايد؛ هم‌‌چنانكه در اين مورد، احاديثى نيز داريم.
فإنّ الأعمال الصّالحة التي يفعلها الأولاد ربما يغفر اللَّه بسببها الآباء.
6. بر تو باد به بزرگداشت مقام علماء و صلحاء و بر همنشينى و گفت و گوى با آنها ميل و رغبت تام داشته باش. اگرچه به سبب نفس اماره و كم توجهى برخى به التزامات اخلاقى، اعمال سبكى از ايشان خواهى ديد. امّا به اين امور (جهت فاصله گرفتن از بزرگان) اهميّت نده كه اين مطلب، از وسوسه‌‌هاى شيطان است. امّا تا مى‌‌توانى، از همنشينى با افراد فاسق و فاجر دورى كن كه سمّى كشنده است.
و ليبالغ في تعظيم العلماء و الصلحاء و توقيرهم و ليرغب كلّ الرغبة في مجالستهم و مخالطتهم... و ليحترز كلّ الاحتراز من صحبة أهل الفسق و الفجور، فإنّه سمّ قاتل.
7. به شدّت پرهيز كن از مخالفت نمودن با مادرت. زيرا اين عمل از بزرگ‌‌ترين گناهان است و اثر بد آن در اين دنيا ظاهر مى‌‌شود تا چه رسد به آخرت.
وليجتنب كلّ الاجتناب من مخالفة والدته، فإنّ ذلك من أعظم المعاصي و يظهر أثر شمامته في الدنيا، فضلاً عن الآخرة.
8. من تجربه كرده و خود ديده‌‌ام عملى كه بر خلاف رضايت پدر و مادر انجام پذيرد، در آن هيچ بركتى نيست.
و قد جرّبت ذلك و رأيت أنّ الفعل الذي وقع مخالفاً لرضاء الأبوين، لا يكون فيه بركة أبداً و لا يصير إلّا وبالاً و نكالاً و مورثاً للهموم و الغموم.
9. فرزندم، اگر بر تو بيمارى سختى عارض شد، در معالجه آن كوتاهى نكن؛ بلكه به درمان اساسى و كندن ريشه آن اقدام كن. زيرا برخى سهل‌‌انگاريها، ضررهاى بزرگى را به دنبال دارد كه جبران آن ممكن نيست.
و إن عرض لك مرض فلا تتهاون به بل بادر إلى علاجه و قطعة؛ فإنّ الإهمال في ذلك ربما أثر ضرراً عظيماً لا يمكن تداركه.

نمونه نثر و حكمت‌‌

الدنيا دار غرور، و محلّة زور، و مكان فُجور، و بَلدُ خَتور، و خِطَّةِ عُثور؛ ساكنها مَخدوع، طالبُها ممنوع؛ مُواصِلُها مَهجور، و مُوادِعُها مَغرور؛ كَثيرُ العَثرات، غَزيرُ العَبرات؛ ما مِن فَرحة إلّا تَعقيبُها غُصةٌ و شَرقة، و ما مِن راحة إلّا تَخلُفها آفةٌ و حِرقة، فَرَحُها مَمزوج بالهمّ، و سُرورها مخلوطٌ بالغَمّ؛ خيرها زَهيد و شرّها عَتيد؛ و كثيرها قليل و عزيزها ذليل؛ كبيرها صغير و عظيمها حقير؛ خيرُها شرٌّ و أمنها ضَرٌّ؛ موجودها مَفقودٌ و مُطمئنُّها مَنجُودٌ؛ سالمُها مريض و صحيحها رَضيض؛ رحيضها درنٌ و سهلها مزن؛ و مُعتمدها موقود و مُستندُها مَنبوذٌ؛ سرورٌ و شرورٌ و حَبورٌ و حسور؛ لذّاتٌ قليله وراءُها تبعاتٌ طويلة؛ منافعٌ عُقباها مَضارٌّ مَسارٌّ اُخراها مِغمارٌ؛... إلفُها جِلفٌ و وَعدُها خُلفٌ؛ و بِنائُها هَدمٌ و دونَ الوصولِ إلى أقصاها إرمٌ؛ فَوزها ندمٌ و ظَفُرها سَدَمٌ؛ نَسيمها صَفحٌ لافح و سُكرها طافحٌ؛ و صَديقُها كاشحٌ و ناصِحُها قادحٌ وَ نَعيمُها فادحٌ و عَشيقُها غير واصِلً و رَفيقُها على‌‌ غير طائلً.

گرفتاريها و بيماريها

1. ناامنى و شورش

فقد شنّ الغارة علينا أهل الانتهاب و قبض على مكاننا... أنا هاربٌ مختفٍ مستترٌ من الخوف و الروع الشديد.

الف) غارت كتابها

مرا گرفتاريهاى نابهنگام درهم شكست و بر من گردبادها وزيد و دردهاى كمرشكن مرا فراگرفت؛ حمله‌‌اى بعد از حمله‌‌اى. مرا غارت كردند و از من همه چيز را گرفتند، يكبار بعد از بار ديگر؛ تا اينكه بسيارى از كتابهاى گرانبها و نسخه‌‌هاى اصل مرا به غارت بردند؛ كتابهاى مهمى كه با زحمت دست و عرق پيشانى و دادن مال زياد به دست آورده بودم.
غارة بعد غارة، و نهبوني و سلبوني تارة بعد تارة، حتّى نهبوا كثيراً من أسفاري النفيسة و كتبي الرئيسة التي أحرزتها بكدّ اليمين و عرق الجبين و إنفاق المال الكثير...

ب) تنگى معاش و اضطراب شديد

در ظهور اين گرفتارى تيره‌‌اى كه در شهرها شيوع يافته و گلوگير مردم شده؛ من [ نيز] از نظر معاش به زحمت افتادم، از زندگى سلب شدم، مكدود المعاش، مسلوب الرياش.
در خانه به زحمت افتادم، تلاش و صبر را از دست دادم، ديگر آرامش و قرار ندارم، سينه‌‌ام تنگ شده، راه به جايى نمى‌‌يابم... پاهايم در هم پيچيده و نزديك است كه بميرم.
و أغصّني الشرق... و التفّت الساق بالساق.
چشيدن بر من تلخ شده، راه رفتن بر من سخت شده، غم زياد گشته و گوارايى از ميان رفته. كمبود و قحطى به حالت خشكى رسيده و أجدب الخصيب. نمى‌‌دانم بيرون بيايم يا خود را بگيرم و در خانه بمانم. ديگر از پا افتاده‌‌ام، گرفتارم، غارت زده‌‌ام، در اين كارهاى سخت مشوش شدم، و به دردهاى شديد گرفتار شدم، دردهاى سخت را مى‌‌بينم، مانند نوسان آونگ، من هم در چرخش دور مضطرب مى‌‌شوم.
لا أدري أحشر أم أذب منجودٌ مكروبٌ منهوبٌ مسلوبٌ، فتشوّشت على الأمور الشديدة و قاسيت الآلام الشديدة... و اضطربت اضطراب الأرشية في الطويّ البعيدة.

ج) عدم امكان دفاع از حريم ائمّه‌‌عليهم السلام‌‌

اين ناراحتى و درد من بر دنيا نيست... بلكه متأسّفم از اينكه نمى‌‌توانم از ائمّه معصومين عليهم السلام دفاع كنم و از كوتاهى حمايت از ائمّه معصومين‌‌عليهم السلام مى‌‌ترسم. هم‌‌چنانكه مى‌‌ترسم اين ناراحتيها به من امكان اشتغال به تصنيف كتاب و ترويج دين را ندهد و اين كار مهمّ و با طراوت من مانند آن گياهى باشد كه شكوفا مى‌‌شود و سپس پژمرده مى‌‌گردد.
إنّما أتأسف على ما أخاف من التوطّل عن الانتصار و الذبّ عن ذمار الأئمّة الأطهار...

وقتى كه مى‌‌بينم امكان ندارد مشغول شدن به چيزى كه قبلاً به صورت شبانه روزى به آن مشغول بوديم... پس فايده‌‌اى در اين زندگى نيست؛ پس زندگى پس از اين بى‌‌ثمر و محروميّت، دشوارترين پرتگاه‌هاست.
وإنّي لا أرى أنّه إذا لم يكن لنا الاشتغال بما كنّا نشتغل به ليلاً و نهاراً... فلا خير في الحياة بعد ذلك، فإنّ الحياة مع ذلك الحرمان أفظع المهالك.

2. شكايت از افترائات‌‌

اگر به ما ضرر و اذيتى برسد، پس ما گناهكار نيستيم؛ بلكه ان‌‌شاءاللَّه به خاطر اين گرفتاريها و اذيّتها، خداوند در روز قيامت اجرى به حساب ما مى‌‌نويسد؛ چون ما كسى از آنها را نكشته‌‌ايم و مالى هم از آنها نبرده‌‌ايم. ما گناه و جنايتى نداريم؛ بلكه همه گرفتاريها و اذيّتها به خاطر افتراء سخن‌‌چينان است. لم نقتل رجلاً منهم و لم نأخذ مالاً من أموالهم ليس لنا إثم و جناية بل كان كلّ ذلك بافتراء أهل السعاية.

3. شكايت از پاره‌‌اى از طالبان علم و تصنع برخى علماء

اى برادر، زمان فاسد شده و احوال دوستان نزديك تغيير كرده است. ارزش و جايگاه علم و طرفداران آن پايين آمده (سقوط كرده)، فرهنگ علم و علم‌‌آموزى كهنه شده. اين درد و حزن بس كه شرايع دين تعطيل شده است و صاحبان خرد در ميان مردم ارزشى ندارند و در نزد پادشاهان كسى از اين مردم بهره‌‌مند نمى‌‌شود؛ مگر اينكه با آنها درآميزد و شروع به خودنمايى كند.
يا أخي قد فسد الزمان و تغيّرت أحوال الخلّان... و انحطّ مرتبة العلم و أصحابه و اندرست مراسمه بين طلّابه... كفى حزناً أنّ الشرايع عطّلت... و إنّ ملوك الأرض لم يخط عندهم من الناس إلّا من يغنى و يصنع.

4. بيمارى جسمى

وإنّي قد دهاني المرض الوبيل العسير العلاج الذي تركني حليف الانزعاج و الاختلاج و هو صداع الرأس المورث لاختلال الحواسّ.

فأشكو إليك اللّهمّ من قلّة حيلتي و كثرة ضعفي و شدّة مرضي...

استغاثه به حضرت ولىّ عصر عجّل اللَّه تعالى فرجه‌‌

...أعطني إيماناً و مغفرة لجميع ذنوبي و ستر عيوبي و توفيقاً لأداء الواجبات و اجتناب المحرّمات و وفاتي على الإيمان و محبّة أهل البيت عليهم السلام و تسهيل مصاعب البرزخ عليّ و عدم حاجتي إلى أحد من الخلق... و شفائي من جميع الأمراض البدنيّة و النفسانيّة... و توسيع رزقي من الحلال... و مغفرة حامد حسين و إعطاؤه إيماناً كاملاً و يقيناً صادقاً و انقطاعاً من الدنيا و توجّهاً كاملاً إلى اللَّه... و تكميل علومه و تيسّر ما يتمنّاه من الكتب و الاشتغال بالأشغال الحسنه و جمعه بمن يحبّ اجتماعه من العبد الذليل إلى المولى الجليل مولانا صاحب الزمان‌‌عليه السلام.

نتيجه سخن‌‌