زمانی که در دهه نخست قرن هشتم هجری، سلطان محمد خدا بنده به تشیع گروید، یکی از کسانی که به ایران و مرکز حکومت آن یعنی سلطانیه سفر کرده و بیشترین نقش را در تشیع سلطان داشت، علامه حلی بود. این مطلبی است که در جای دیگری به تفصیل بدان پرداخته‌ایم.1

نگاه کنید به: مجله نامه مفيد، ش 7.

در اینجا بر آن هستیم تا بر اساس کتاب استاد مرحوم علامه سید عبدالعزیز طباطبائی که این مجموعه به عنوان یادواره ایشان نشر می‌یابد، شرحی بر تاثیر اندیشه های کلامی و فقهی علامه در ایران ارائه کنیم. کتاب استاد با عنوان مکتبة العلامة الحلي در شمار آثار زیبای ایشان است که در طول سالها به صورت مخطوط در اختیاراین و آن بود و همه کسانی که به نحوی با کتابهای علامه و تصحیح آنها سر و کار داشتند، از آن بهره می‌بردند. در آن زمان بنده بارها از ایشان خواستم تا اجازه دهد آن را نشر دهیم. در این باره حضرت حجة الاسلام و المسلمین سیّد محمود مرعشی نیز موافقت فرموده بودند که در ردیف انتشارات کتابخانه منتشر شود اما متأسفانه توفيق این کار نصیب بنده نشد و خوشبختانه پس از درگذشت ایشان به سرعت چاپ و منتشر شد.
استاد حق عظیمی بر بنده و دیگر عزیزانی دارد که گرچه بصورت رسمی نزد ایشان تلمذ نمی کردند اما بطور غیر رسمی به طور مداوم چه حضوراً و چه تلفناً از وجود پر فيض ایشان بهره می‌بردند ـ سماحت علمی استاد مرحوم مهمترین ویژگی اخلاق علمی ایشان بود آنگونه که کمترین بخلی در ارائه آنچه می‌دانستند نداشتند. در خانه ایشان به روی هر پژوهشگری باز بود و روی ایشان در برابر هرگونه درخواستی در مسائل علمی گشاده . تبحر ایشان در شناخت آثار شیعی کم مانند و دقت ایشان در نگارش کم نظیر بود. همت ایشان در دفاع از تشیع و مکتب اهل بیت عليهم السلام ستودنی و خدمت ایشان به فرهنگ مکتوب شیعی قابل تقدیر. خداوند ایشان را با اجداد بزرگوارش محشور گرداند.
در اینجا برآنیم بر اساس آن کتاب که موضوعش یاد از نسخ خطی کتابهای علامه در سراسر دنیاست، کوشیده‌ام تا از دو راه تاثیر افکار علامه را در ایران نشان دهم. نخست آن که کاتب کتابها، ایرانی باشند و ثانیا آن کتابها در شهرهای ایران کتابت شده باشد. در این باره یک شرط را رعایت کردم و آن این که تنها کتابهایی را ملاک قرار دهم که قبل از روی کار آمدن دولت صفوی یعنی پیش از سال 906 کتابت شده باشد. نتیجه این کار آن است که تا اندازه‌ای نشان می‌دهد که اولا تشیع تا چه اندازه در ایران رواج داشته و ثانیا آن که افکار و اندیشه های علامه حلی در آن دو قرن تا چه حد در میان اندیشمندان شیعی این دیار مورد استفاده بوده است.
گفتنی است که در حوزه درسی علامه حلی و فرزندش فخر المحققین در حله، شماری از شیعیان ایرانی از خراسان، اصفهان، طبرستان، و جز آنها بوده‌اند. این افراد نسخه هایی از کتابهای علامه و فرزندش را با دست خویش نوشته‌اند که بر جای مانده و ما از روی آنها می‌توانیم حوزه گسترش آثار فقهی و کلامی علامه را در ایران دنبال کنیم.


نسخه‌ای از کتاب ارشاد الاذهان علامه حلی باقی مانده که به خط حسن بن حسین سبزواری است که در سال 718 کتابت آن انجام یافته است2

مکتبة العلامة الحلي ، ص 35.

. نسخه‌ای دیگر از همان کتاب که توسط برهان بن حسین بن محمد المحمود الفقیر و قمی3

کذا.

! کتابت شده و برخی از قسمت های آن به فارسی نیز در آمده باقی است. این نسخه در سال 730 یعنی چهار سال بعد از درگذشت علامه کتابت شده4

فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس ، ج10 ، ص 218 ـ 220.

است. و نشانگر آن است که علامه شاگردان ایرانی فراوانی داشته که در جهت نشر آثار او و ترجمه آنها به فارسی کوشش می‌کرده‌اند. از همان کتاب نسخه‌ای هم که در سال 736 کتاب شده از ایرانی دیگری با نام محمد بن حسن بن علی طبری بر جای مانده است.5

مکتبة العلامة الحلي ، ص 35.

نسخه‌ای دیگر که در سال 772 کتابت شده، کاتبش شیعه‌ای است با نام مجد الدین بن شرف الدین بن مغیث الدین اصفهانی.6

همان، ص 36، کتابخانه ملی تبریز، ج 1 ص 46.

نسخه‌ای دیگر از حسین بن حسن بن حسین حاجی اسد آبادی در دست است که در سال 799 در استرآباد نوشته شده است.7

مکتبة العلامة الحلي ، ص 36 ، فهرست مرعشی ، ج 17 ، ص 276.

طبعا این افراد با یکی دو واسطه در شمار شاگردان مکتب حله بوده‌اند. به عنوان نمونه بر روی اجازه‌ای در نسخه‌ای از همان کتاب ارشاد الاذهان، کاتب آن که حسن بن حمزه حسینی نجفی بوده و آن در سال 837 کتابت کرده گفته است که شیخ او زین الدین علی بن حسن استرآبادی است که او شاگرد حسن بن ضیاء الدین اعرج و او شاگرد فخر المحققین و او شاگرد پدرش علامه حلی بوده است.8

مکتبة العلامة الحلي ، ص 37 ـ 38.

نسخه‌ای از کتاب إرشاد الأذهان علامه حلی در دست است که در سال 830توسط هبة الله بن محمد استرآبادی تلفائی نوشته شده و به سعد الدین ابن مجد الدین بن فضل الله ساکن مشهد مقدس رضوی عليه الصلاة و السلام تقدیم شده است.9

همان، ص 37، فهرست مرعشي ، ج8 ، ص 7، ش 2805.

سید حیدر آملی فيلسوف متصوف که از شاگردان فخر المحققین است نسخه‌ای از کتاب استقصاء البحث و النظر في مسائل القضاء و القدر علامه حلی را کتابت کرده که در کتابخانه مجلس نگهداری می‌شود.10

فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس، ج 14، ص 224ـ 225، مکتبة العلامة الحلي، ص 49.

نسخه‌ای از کتاب الالفين علامه حلی توسط محمد بن احمد ... مخلوف مدنی در سال 853 در شهر ساری مازندران کتابت شده است11

فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس ، ج 5 ، ص 4 ـ8 ، مکتبة العلامة الحلي، ص 54.

.
نسخه‌ای از کتاب ایضاح المقاصد من حکمة عین القواعد علامه حلی توسط جعفر استرآبادی در سال 707 هجری نوشته شده که شهر آدانای ترکیه نگهداری می‌شود.12

مکتبة العلامة الحلي ، ص 63.

نسخه‌ای از کتاب تبصرة المتعلمین علامه حلی در دست است که بر روی آن انهائی آمده که ضمن آن فخر المحققین تصریح کرده است که کتاب مزبور را : مولانا الاعظم افضل المحققین سلطان الحکماء و المتکلمین تاج الدنیا و الدین عماد الاسلام و فخر المسلمین ابو سعید ابن الامام السعید عماد الدین یحیی ابن الامام السعید فخر الدین احمد کاشی بر وی خوانده است. در آنجا تصریح کرده است که وکانت الاستفادة منه اکثر من الافادة له. تاریخ این اجازه ربیع الاخر سال 759 هجری است.13

همان، ص 72 ـ 73.

نسخه‌ای از کتاب تحریر الاحکام الشرعیة علامه را احمد بن حسن بن یحیی فراهانی در 23 ربیع الاول سال 759 کتابت کرده که در کتابخانه حضرت عبدالعظیم نگهداری می‌شود. نسخه‌ای دیگر از همین کتاب را حسین14

یا حسن.

بن علی بن محمد استرآبادی در 28 شعبان سال 726 کتابت کرده است. نسخه‌ای دیگر از آن را حسن بن حسین بن حسن سرابشنوی در شهر کاشان در 22 جمادی الاولی سال 735 در محله باب و رده کتابت کرده است. نسخه‌ای دیگر از همین کتاب را محمد بن علی طبری در 24 صفر سال 737 کتابت کرده که بر روی آن تملکی با تاریخ رجب سال 62 د از محمد بن نعمة الله عقدائی به چشم می‌خورد. بر روی نسخه‌ای دیگر از آن یادداشتی از محمد بن محمد بن علی آملی به تاریخ 752 وجود دارد. نسخه دیگری از همین کتاب به خط سلطان حسن الحسینی موجود است که آن را در سال 833 نوشته و آن را بر زین الدین علی بن حسن استرآبادی قرائت کرده است. ایضا نسخه‌ای با تاریخ 12 صفر سال 860 از عماد بن علی جرجانی موجود است.15

همان ، ص 78 ـ 87.

نسخه‌ای از کتاب الخلاصة في علم الکلام علامه حلی را علی بن حسن بن الرضی العلوی الحسینی السرابشنوی در ذی حجه سال 716 نگاشته است. از پایان این نسخه برگی افتاده که در 11 جمادی الثانیة سال 804 عبدالملک بن اسحاق بن عبدالملک ابن فتحان الواعظ القمي الکاشاني آن را نوشته است.16

همان ، ص 116.

گفتنی است که خاندان فتحان از خاندانهای شیعی مشهور است که از قرن هفتم به بعد، عالمانی از آنها شناخته شده‌اند. شماری از آنها را استاد مدرسی معرفی کرده‌اند17

خاندان فتحان ، قم، 1352.

. یکی از این عالمان مولانا عمادالدین محمد بن محمد بن فتحان است که علامه حلی با یک واسطه از او حدیث نقل کرده است. این نکته نیز افزودنی است که سند حدیث مزبور نشان می‌دهد که علامه در قم حدیث را شنیده است. سند حدیث مزبور که در کتاب عوالي اللئالي ابن ابی جمهور از علامه به بالا چنین است: قال: حدثني الشیخ العلامة الفهامة استاذ العلماء جمال الدین حسن بن یوسف بن المطهر، قال: رویت عن مولانا شرف الدین اسحاق بن محمود الیمانی بقُم عن خاله مولانا عمادالدین محمد بن محمد بن فتحان القمی عن الشیخ صدر الدین الساوی18

همان، ص 9.

. از خاندان فتحان یکی نیز شمس الدین اسحاق است که یادداشتی از وی با تاریخ صفر 773 بر نسخه‌ای از تفسیر ابوالفتوح رازی و یادداشت دیگری با تاریخ سال 780 بر نسخه‌ای از فقه القرآن قطب راوندی موجود است. فرزند وی رضی الدین عبدالملک نیز از برجستگان خاندان فتحان در اواخر قرن هشتم و اوائل قرن نهم هجری است که در کاشان اقامت کرده و پس از وی خاندان فتحان در این شهر بوده‌اند.19

همان، ص 11 ـ 13. استاد مدرسی در آنجا چهره های دیگری از این خاندان شیعی را شناسانده‌اند.

نسخه‌ای از رسالة السعدیة علامه حلی در ربیع الثانی سال 764 در شهر اردبیل کتابت شده است.20

فهرست نسخه های مجلس ، ج 14، ص 225 ، ش 6342.

نسخه‌ای از همین رساله را جمال الدین علی بن مجد الدین سدید منصوری استرآبادی در سال 865 کتابت کرده است. کتابت نسخه‌ای دیگر از این کتاب، در 22 رمضان سال 881 در شهر اصفهان خاتمه یافته است21

مکتبة العلامة الحلي، ص 130.

. آشکار است که این تاریخ، مربوط به 25 سال پیش از پیروزی صفویان در ایران است.
نسخه‌ای از کتاب غایة الوصول و ایضاح السبل علامه حلی، توسط محمد بن محمود بن محمد ملک طبری در تاریخ ربیع الاول سال 704 در شهر سلطانیه کتابت شده است22

همان ، ص 134.

. این تاریخ مربوط به زمان حیات خود علامه حلی است.
یکی از مراکز علمی این عصر در ایران که توسط سلطان اولجایتو تأسیس شد مدرسه سیاره بود که بر پایه نامی که برای آن برگزیدند، همراه اردوی سلطانی بود. در عباراتی که پیش از این آوردیم از این مدرسه یاد شده بود. این مدرسه از مراکزی است که علامه حلی در آن تدریس کرده و از مراکز اصلی نشر اندیشه های شیعی او در ایران است. درباره این مدرسه آمده است که:
سلطان سعید از غایت محبت دین اسلام و دوستی محمد رسول صلی الله و علیه و آله وسلم و اهل بیت او، دائماً با علما در مناظره و مباحثه می‌بود و اهل علم را رونقی تمام و چنان علم دوست بود که بفرمود به استصواب و فکر خواجه رشید الدین تا مدرسه سیاره بساختند از خیمه های کرباس و دائماً با اردو می‌گردانیدند و در آنجا مدرسی چند تعیین فرمود چنانکه شیخ جمال الدین حسن بن المطهر و مولا نا نظام الدین عبدالملک و مولانا
نورالدین تستری و مولانا عضد الدین آوجی و سید برهان الدین عبری و قرب صد طالب علم را در آنجا اثبات کردند و ترتیب مأکول و ملبوس و الاغ و دیگر ما یحتاج ایشان مهیا فرمود تا در بندگی حضرت می‌باشند.23

مجمع التواریخ ، نسخه ملک، جلد سوم، برک 237 ، به نقل از: مسائل عصر ایلخانان، ص 250.

شاهد موجود بر این مطلب آن که نسخه‌ای از کتاب ارجمند قواعد الاحکام في معرفة الحلال و الحرام علامه حلی در دست است که کاتب آن محمد بن ابراهیم حسینی دشتکی است. وی که شاگرد علامه حلی بوده این کتاب را سال 703 در مدرسه سیاره کتابت کرده و در پایان آن نوشته است: و فرغ المستنسخ من الاصل ... یوم الثلاثاء الثاني و العشرین من ربیع الاول سنة 713 ... بالسلطانیة شید الله ارکان دولة بانیها في المدرسة الشریفة الایلخانیة المسماة بالسیارة24

مکتبة العلامة الحلي، ص 137.

. کتاب دیگری از آثار علامه که یکی از شاگردان وی در مدرسه سیاره کتابت کرده، کتاب کشف المراد في شرح تجرید الاعتقاد است.
نسخه‌ای از این کتاب را شمس الدین محمد بن محمود بن محمد آملی (م 753 در شیراز) شاگرد علامه حلی در مدرسه سیاره برای استادش علامه نوشته و به تاریخ روز جمعه بیستم محرم سال 713 در شهر کرمانشاه کار کتابت آن پایان یافته است.25

طبقات اعلام الشیعه ، القرن الثامن ، ص 204، مکتبة العلامة الحلي ، ص 163.

دو نسخه دیگر این کتاب یکی توسط محمد بن محمد اسفندیار آملی در سال 745 کتابت شده و بر فخر المحققین خوانده شده، و دیگری را ابو محمد بن محمد بن أبی تراب ورامینی در رجب سال 716 کتابت کرده که نسخه های آنها موجود است.26

مکتبة العلامة الحلي، ص 164.

کتابت نسخه‌ای از کتاب قواعد الاحکام را نیز محمد بن محمد بن مهدی بن مخلص قمی در هفتم رمضان سال 718 به پایان برده است.27

فهرست مرعشی، ج 11، ص 275، ش 4273، مکتبة العلامة الحلي، ص 139.

نسخه دیگری از قواعد را حسین بن أبی الحسن بن محمد بن حسن کاشانی در هفتم صفر سال 728 کتابت کرده، نسخه دیگری با تاریخ سال 732 از علی بن الحسین بن علی بن ابی المجد خوارزمی در دست است. علی بن فخر الدین أبی طالب طبری که کاتب نسخه‌ای دیگر از قواعد در سال 746 است اجازه‌ای نیز از فخر المحققین در پایان نسخه آورده که در سال 760 در شهر حله برای وی نوشته شده است. این نشانگر حضور شاگردان ایرانی در درس فخر المحققین است28

مکتبة العلامة الحلي، ص 141.

. نسخه‌ای دیگر از قواعد را فضل الله بن محمد بن علی القمی در سال 814 در نجف اشرف کتابت کرده است. نسخه‌ای دیگر به کتابت محمد بن علی بن حیدر بن حسن بن علی بن طاهر بن منصور مقرئ کاشانی با تاریخ شوال 849 در دست است. اجازه‌ای در پایان آن آمده که نوشته احمد بن معین بن همایون بن علی الکاشی... بمحروسة کاشان می‌باشد.29

همان ، ص 147.

مخطوطات دیگری از این کتاب که توسط عالمان ساکن در ایران در قرن نهم کتابت شده عبارتند از: نسخه کتاب شده در سال 854 از محمد بن حسن بن محمد بن سلیمان طبری، نسخه کتابت شده در سال 859 از علی بن عبدالعزیز استرآبادی، نسخه کتابت شده در 880 توسط محمد بن حسن اصفهانی، نسخه کتابت شده توسط معین بن محمد بن علی... بن دانیال الرهقي در سال 898 در کاشان30

همان، ص 149، 150.

. نسخه‌ای نیز با کتابت حسن بن محمد بن یحیی بن ابوالقاسم آوی با تاریخ 718 در کتابخانه علامه فيض در کاشان موجود است.
از کتاب قواعد الاحکام بالغ بر هفتاد نسخه تا قرن نهم موجود است. که نشانی از کثرت شیعیانی است که در بلاد مختلف از آن استفاده می‌کرده‌اند.
کتاب قواعد الاحکام علامه یکبار هم در سال 732 طی ده ماه ترجمه شده است. مترجم محمد بن محمد بن أبی عبدالله المدعو به حاجی ، گویا از شاگردان خود علامه حلی بوده است. نسخه منحصرآن که در سال 780 کتابت شده در مدرسه خیرات خان مشهد موجود است.31

همان، ص 158.

نسخه‌ای از کتاب مبادیء الوصول الی علم الاصول را یکی از شاگردان علامه با نام هارون بن حسن بن علی طبری در شعبان سال 700 کتابت کرده که یادداشتی به خط علامه نیز بر آن هست. نسخه دیگری از همین کتاب را شاگرد دیگر علامه جمال الدین ابوالفتوح احمد بن عبدالله بلکو بن أبی طالب آوی در رمضان سال 703 کتابت کرده و بر مصنف خوانده و اجازه مولف با تاریخ 705 بر آن موجود است32

همان، ص 169.

.
از کتاب مختلف الشیعه علامه هم نسخه هایی که در همان قرون نخست پس از تألیف کتاب، که توسط ایرانی ها کتابت شده باشد موجود است. نسخه‌ای با تاریخ سال 702 تنها چند ماه پس از تالیف کتاب، توسط ابراهیم بن یوسف استرآبادی، نسخه‌ای با تاریخ 704 توسط محمد بن أبی طالب آوی، نسخه‌ای با تاریخ رمضان 705 توسط جعفر بن حسین استرآبادی33

همان، ص 174، 175.

، نسخه‌ای با تاریخ جمادی الثانیه سال 733 توسط احمد بن حسن بن یحیی فراهانی، نسخه‌ای با تاریخ شوال 737 توسط محمود بن محمد بن بدر رازی.34

همان، ص 177.

از کتاب مراصد التدقیق و مقاصد التحقیق نسخه‌ای به خط شمس الدین محمد بن أبی طالب ابن الحاج محمد آوی موجود است که آن را در سلطانیة در جمادی الاولی سال 710 نوشته و اجازه‌ای از فخر المحققین بر روی آن است. این نسخه در ملکیت فتح الله بن خواجگی شیرازی انصاری بوده که در تاریخ 767 به فرزندش همام الدین محمد هبه کرده است.35

همان ، ص 185.

از کتاب مناهج الیقین علامه نیز نسخه‌ای توسط علی بن حسن طبری با تاریخ شعبان سال 724 موجود است.36

همان، ص 192.

از کتاب منهاج الصلاح في اختصار المصباح هم نسخه‌ای با تاریخ شوال 733 موجود است که توسط محمد بن علی طبری کتابت شده است.37

همان، ص 198.

از کتاب منهاج الکرامة في اثبات الامامة نسخه‌ای با تاریخ رجب سال 878 موجود است که توسط کمال الدین بن عبدالله بن سعید جرجانی کتابت شده و تعليقات فارسی و عربی نیز در میانه سطور آن وجود دارد.38

همان، ص 200.

ترجمه‌ای هم از این کتاب مربوط به قرن هشتم یا نهم در کتابخانه فرهاد معتمد موجود است که در نشریه نسخه های خطی دانشگاه شناسانده شده است39

نشریه نسخه های خطی، ج 3 ، ص 160؛ مکتبة العلامة الحلي، ص 203.

.
از کتاب نهایة الاحکام في معرفة الاحکام علامه نیز نسخه‌ای موجود است که در مکتبة المدرسة السلطانیة کتابت شده است.40

مکتبة العلامة الحلي، ص 207.

نسخه‌ای از نهج المسترشدین توسط شمس الدین محمد بن أبی طالب بن الحاج محمد بن حسن آوی در سال 705 کتابت شده است. نسخه‌ای دیگر هم توسط جمال الدین ابوالفتوح احمد بن أبی عبدالله بلکو آوی با تاریخ سال 705 کتابت شده است، نسخه‌ای دیگر هم توسط احمد بن بزباش دزفولی در تاریخ 824 کتابت شده است.41

همان، ص 204 ، 206.