مجموعه ای به شماره 555 مورخ در کتابخانه فرهنگستان علوم تاجیکستان در شهر دوشنبه هست که آوازۀ آن نخستین بار به مناسبت مقداری از غزلیات حافظ که در هامش بعضی از اوراق آن نوشته شده است در دنیای ادب فارسی پراکنده شد و مرحوم میرزا اف آن غزلها را در کتاب کوچکی در سال 1972 به چاپ رسانید و به نام چهل و سه غزل حافظ پراکند.
درین روزها که در لوس آنجلس بودم فرصتی پیش آمد تا فتوکپی آن مجموعه را که دوست دانشمند مرحوم دکتر محمدجعفر محجوب در اختیار داشت بگیرم و بخوانم و به اجازۀ ایشان بعضی یادداشتهائی که می تواند معرف نسخه و مندرجات آن باشد درین صفحات بیاورم متأسفانه بعضی عناوین متن و حاشیه که رنگین بوده است در فتوکپی منعکس نیست و نتوانستم بخوانم.
مجموعه از آغاز افتادگی دارد. مطالبی که در آن مندرج شده است هم در متن آمده و هم در هامش. بنابراین در معرفی مجموعه نخست مندرجات در متن را می آورم و سپس آنچه در حاشیه اوراق به نگارش درآمده است.


1ـ رساله فارسی در مباحث نحوی و ادبی، منثور و منظوم (ورق 1ـ22 الف) که ظاهراً در «فایدۀ دوم» افتادگی دارد و چنین شروع شده است:«... نبندد اما چون به نسبت با قایل بنابر آنک او از طرف دخول بوده باشد اگر «فا» بیارد جایز باشد».
عنوان فایدۀ سیم آن چنین است: «در ذکر اشعار لطیفه و ابیات سایره از عربی و فارسی مناسب هر مقام».
و مندرجاتش ازین گونه است:
 در معرفت و حقیقت از ابونصر فارابی، کمال اسماعیل و دیگران و از جمله قطعه ای با عنوان «آخر این ضعیف گوید» در آن آمده است که نقل می شود و دلالت دارد بر اینکه مؤلف و گرد آورندۀ این رساله خود شاعر بوده است:

درین مجموعه، هفت رقم در کتابتها دارای تاریخ است. دو تا از تاریخها مربوط به نوشته های در متن است و چهار تا در حاشیه. تاریخهای مذکور در متن شوال 805 و ربیع الآخر 806 است (در دو خط کاملا متفاوت) و تاریخهای مندرج در حاشیه عبارت از رمضان 806 (پایان قصیدۀ برده)، ربیع الاول 807 (پایان رساله عقاید فرقه ناجیه)، شعبان 807 (پایان قصاید عبید) و شوال 807 (پایان کلیات عبید).
مجموعه به خط کاتبهای مختلف است. قسمتی به خط محمد بن عبدالواحد هروی است (از جمله دیوان) و قسمتهایی به خط محمد بن ابراهیم بن عبدالله بن عمر المعلم ابرقوهی.
و بالاخره دو رساله فراید و معزّیه و زبدة البیان في علم الابدان تألیف ابی بکر عبدالله بن احمد بن محمد اسفرزی که در 806 کتابت شده به مناسبت قرائن و اماراتی روشن که در نحوۀ تحریر آن دو، مخصوصا کلمات خط خورده یا اضافه شده دیده می شود به تصور من دست نوشت همان مؤلف تواند بود.
کلمه «شمس» محتمل است تخلص شاعر باشد.

2ـ منتخبات اشعار
 مناجات (در حضرت امیر علیه السلام ـ نظامی)
 در نعت رسول صلوات الله و سلامه عليه از حسان و سعدی و اشعار دیگر فارسی و از جمله قطعه ای از مؤلف با این عبارت «و این ضعیف قصیده ای بر روضه مقدس او خوانده است و چند بیت از آن ... (که من فقط چند بیت را نقل می کنم):

ابیاتی عربی از متنبی، صاحب علاء الدین، متنبی، حماسه ابو تمام و دیوان حضرت امیر در همین مبحث آمده است.
 در ترک مفاخرت، حاوی ابیات عربی از دیوان حضرت امیر و قطعه فارسی از صاحب شمس الدین(طبعاً صاحب دیوان).
 در ترغیب نیکی و سعی در نیکنامی.
 درین مبحث این آمده است که آن راچند بار در تألیفات رشید الدین فضل الله طبیب همدانی از جمله در وقفنامه او دیده ام:
نام نیکو را بزرگان عمر ثانی گفته اند
این دقیقه بس ترا «کالباقیات الصالحات»
 در تأثیر صحبت، از جمله آورده است (از سعدی)

 در عزلت . و شعری به فارسی آورده است:

 در صبر و حلم و حفظ و عهد و شکر گوید (شعری عربی و ابیاتی از سعدی).
 در معاشرت، ابیاتی از دیوان حضرت امیر و قطعه ای از صاحب شمس الدین در نصیحت فرزند به فارسی:

و باز از او نقل کرده است:

 در تغیّر احوال
درین مبحث غزلی از شمس الدین صاحب دیوان می آورد و آن غزلی است که حافظ شیرازی آن را در غزل معروف خود تضمین کرده است. آنقدر که به یاد دارم حضرت محجوب این غزل را در مقاله ای آورده و در مجموعه حافظ شناسی چاپ کرده بود و من در دنبال مقاله او یادداشت نوشتم . یادآور شدم که این غزل صاحب دیوان با اضافه و دگرگونی در کتاب خطی «انیس الجلوه و جلیس الخلوه» ، هم در تألیفات قرن هشتم هجری مندرج است و چون معرفی نسخه کنونی مطمح نظر من است تجدید نقل غزل مفيدست:

 در ترک آرزو و مخالفت هوی(محتویات اشعار عربی و ابیات فارسی از سعدی...).
 در قناعت (محتوی اشعار عربی و ابیات فارسی از جمله از خواجه نصیر الدین طوسی و خاقانی و ناشناسان).
 در شکایت روزگار و اخوان (از دیوان حضرت امیر و اشعاری از خاقانی و متنبی...).
 در ترغیب سفر(از طغرائی، انوری، متنبی...).
 در تهنیت عید نوروز و اولاد (از کمال الدین اسماعیل، متنبی...).
 در اشتیاق و تعشق و فراق و وداع (از متنبی، سعدی، عراقی ...) درین بخش شعری دیگر پردازندۀ متن از خود با عنوان «این ضعیف گوید» آورده است:

 در وصف خمر(ابیات عربی).
 در وصف حشیش (ابیات عربی و فارسی).
 در وصف قلم (دو بیت عربی).
 در وصف شمشیر(ابیات عربی).
 در وصف اسب (از امرء القیس).
 در مدح (از متنبی ـ ثعالبی).
 در مدح نساء (ابیات عربی و فارسی).
آخرین عبارت این تألیف چنین است:«چیزها گفته اند چون زیارت از آن است که به شرح آن قیام توان نمود اینجا به همین قدر اکتفا کنیم، والله اعلم بکمیّات الامور وکیفياتها، تم و الحمدالله» (پایان ورق 22 الف).
3ـ لمحات از فخر الدین عراقی که بر سنن «سوانح» (یعنی سوانح احمد غزالی) است(از B 22 شروع می شود).
آغاز: الحمدلله الذی نور وجه حبیبه بتجلیات الجمال فتلألات نوراً وابصر فيه غایات الکمال...

کلمه ای چند دربیان مراتب عشق بر سنن سوانح...
این رساله مبوّب بر بیست و هفت لمعه است، ولی همه جا ذکر لمعه ها و شمارۀ آنها در فتوکپی نیامده مگر گاهی همچون لمعه پنجم و لمعه نهم (ورق 27الف و 31 ب) . آخرین لمعه شمارۀ [بیست و] هفتم دارد و چنین پایان می گیرد.

تم الکتاب و الحمدالله رب العالمین» (ورق 46 الف).
اما در نسخه های چاپی لمعه آخر که به همین بیت خاتمه می یابد لمعه بیست و هفتم است.

3ـ دیوان قصاید، ترکیبات، غزلیات و رباعیات از شاعری که شناخته نیست ولی در دورۀ پادشاهی عصمة الدین قرختائی و ممکن است تخلصش محمود باشد که در غزلیات منقول دیده می شود. قصاید عمدتاً مدایح است مگر دو سه قصیده و قطعه در هجو مانند آنچه در ذم و هجو جمال الدین علی است.
نام ممدوحین شاعر چنین است با ابیاتی چند دربارۀ هر یک اعم از قصیده تا ترکیب بند.
 قصاید در مدح عصمة الدین ترکان اعظم و این عصمة الدین ترکان اعظم(ازقراختائیان کرمان است و ذکرش در سمط العلی و تاریخ شاهی کرمان آمده).

 قصیده در مدح رکن الدین علاء الدوله

 قصیده در مدح بهاء الدین

 قصیده در مدح شمس الدین محمد فخر الملک وزیر

در ترکیب بندی می آورد:

 قصیده در هجو جمال الدین علی که دبیر منکوخان اعظم بوده است:

 در یکی از غزلات کلمه «محمود» آمده است که ظاهراً تخلص یا نام سرایندۀ اشعارست.

 در غزل دیگر ذکری از کرمان کرده است که حکایت از فتنه و ناآرامی آن صفحات در عهد شاعر دارد.

 در ورق 70 الف ذیل آخرین رباعی این رقم دیده می شود « رکن الملة والدین حسن بن المولی» و با فاصله ای کلمه «محمود» کتابت شده است:

 قصاید در مدح قطب الدین محمود که از علمای زمان و امام وقت بوده و ظاهراً هموست که در سال 710 درگذشت و شاعر دو ماده تاریخ دربارۀ او سروده است.

 و در قصیدۀ دیگری که باز لامیه است گفته:

 قصایدی در مدح رشید الدین فضل الله همدانی طبیب و وزیر مشهور که در 716 مقتول شد.

قصایدی در مدح سعد الدین که منظور سعد الدین ساوجی است.

قصیده ای دیگر هم در مدح او دارد که پس از این مذکور شود.

 قصایدی در مدح نظام الدین عبدالملک ناضی که ظاهراً هموست که در 716 درگذشته و ماده تاریخش را سروده است.

 قصایدی در مدح برهان الدین محمود بن خلیل از فضلا:

 قصیده در مدح عماد الدین از صدور:

 قصیده در مدح خواجه شمس الدین عبداللطیف که از وزراء بوده است.

 قصیده در مدح غیاث الدین محمد که تصور می کنم مراد فرزندش رشید الدین فضل الله باشد که فرزند هم به وزارت رسید.

 قصیده در مدح نجم الدین بکران

 قصایدی در مدح شهاب الدین مبارکشاه که از وزراء بوده است:

 قصاید در مدح شرف الدین سعد الاسلام که ظاهراً از سرداران بوده است.

 قصیده در مدح سعد الدین مسعود

 قصیده در مدح سعد الدین ساوجی وزیر الجایتو

 قصیده ها در مدح عماد الدین

 قصیده در مدح صدر الدین

 قصیده در مدح رکن الدین محمد

 قصیده در مدح نظام الدین محمود فخر الملک ثانی

 قصیده در مدح شمس الدین علی از وزرای وقت

ماده تاریخهای وفيات
شاعر سه قطعه ماده تاریخ دارد که در آنها مصرحاً تاریخ وفات دو تن از اعلام زمان را آورده است . یکی از آن دو قاضی بوده و دیگری عالم

 قطعه در وفات نظام الدین قاضی ظاهراً که قصایدی در مدح او سروده و ملقب به عبدالملک بوده است.

غزلیات
پس از این بیست و شش غزل آمده است که در هیچ یک تخلص ذکر نشده.

رباعیات
یکصد و چهارده رباعی دارد و از جمله دو رباعی است که در آن نام ساوه آمده است.

«سعد» در این رباعی اشاره به سعد الدین ساوجی وزیرست که شاعر قصیده ای هم در مدح او سروده است و پیش ازین بدان توجه داده شد.
دیوان شاعر با این عبارت خاتمه گیرد: تم الدیوان و الحمدلله ربّ العالمین کتب لرسم الخدمة لخزانة الکتب الصاحب الاعظم الاقدم ملجأ و ملاذ الفقرابین الامم ... اعنی جناب عالی و محطّ رحل مجد و معالی ... عز الدولة و الدین... رضی الشمال صفي الکرام العبد الضعیف النحیف الخاطي محمد بن عبدالواحد الهروي... في شهر شوال سنة خمس و ثمانمائة الهجریة النبویة (140 الف).

5) در صفحه 140 ب حکایتی و پاره عباراتی از حضرت عیسی و حضرت رسول (ص) آمده.
6) غزل حافظ: اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را.(1419)
7) فوائد معزیه تألیف عبدالله بن احمد بن محمد اسفرزی المدعو بابی بکر به نام معز الدین مطهر حاوی سخنان حکیم با اسکندر کتابت به خط دیگر به سال 806 (141 ب ـ 145 الف).
8) زبدة البیان في علم الابدان از عبدالله بن احمد محمد اسفرزی المشتهر بابی بکر برای همان معز الدین مطهر در معرفت خلقت آدمی و خواص اشیاء که از ذخیرۀ خوارزمشاهی و کتاب محمد بن زکریا رازی انتخاب و طرح کرده است (145 ب ـ 152 الف) کتاب آن مورخ ربیع الآخر سنه 806 است.
در آخرین صفحه پراکنده های شعری آمده است و از جمله این رباعی دلاویز است:

9) پراکنده های شعری و حکایتی (152 ب ـ 156 ب).
10) آنچه در دو ورق آخر از غزل مولانا و ابیات متفرقه و نسخه طبی و حکایات عارفان دیده می شود نوشته هایی است به خط جدید تر و از فتوکپی بر نمی آید که همه آن یادداشتها از 805 تا 807 هجری باشد.


1) رساله ای به عربی در احادیث نبوی در دو فصل که از آغاز افتادگی دارد و باب السادس ـ الفصل الاول آن در ورق 2 ب آغاز می شود و چنین پایان گرفته است (1 الف 5 ب): تمت الکتاب الاحادیث بعون الله و حسن توفيقه و الصلوة علی رسوله محمد و آله و صحبه. این رساله به خط نسخ است.
2) اقوالی منثور از عرفا به عربی و فارسی (5 ب ـ 6 الف).
3) قصیدۀ بردۀ بوصیری فرع من تحریر هذه القصیدة المبارکة المسمی بالبردة وقت العصر من یوم الخمیس ثاني عشر من رمضان سنة ست و ثمانمائة با رقم (6 ب ـ 12 الف).
آغاز قال الشیخ الامام ...
انجام اهل التقي و النقي و الحلم و الکرم.
4) قصیدۀ یائیه به عربی(12 الف 13 الف ).
5) دو بیت به عربی از شهاب الدین الکازروني عليه الرحمة (13 ب):
فؤادي مقفل و جسمي ناقص وحبي صحیح و اشتیاقي مضاعف...
6) دو بیت عربی که در باب الصفا (در مکه) بر لوح عمارتی نوشته بوده و آن عمارت را«شیخ الاسلام سلطان العلماء غیاث الملة و الدین الکتبي روح الله ضریحه» ساخته بوده است.
7) غزلی از شیخ جمال الدین یوسف دامغانی که زمان کتابت غزلش در گذشته بود.

8) پراکنده های شعری عربی و فارسی (13 ب ـ 14 الف)
9) رساله مقامات به نقل از ابوسعید ابی الخیر در چهل مقام و چون بخشی از آن از نسخه افتاده بود و به همان بر روی صفحه مجزائی نوشته و به صفحه چسبانیده شده است رقم پایان کتابت این است «تمت المقامات بعون الله و الصلوة علی رسول الله» (14 ب ـ 21 الف)
در جای ماندۀ حاشیه عبارتی از کیمیای سعادت نقل شده است.
10) من نتایج الافکار المولی الصاحب الاعظم الاعلم شمس الملة و الدین الجاسبي ...في تاریخ قبة الاسلام تبریز.

ـ تاریخ خرابی شام مبارک

و ایضاً

11) في تاریخ سلطان حسین

ـ من کلام اشرف الاولیاء علي عليه السلام
ـ قال جنید (22 الف)
12) عبارتی عربی: حکی عن الشیخ ابي عبدالله بن الخفيف قدس الله سره العزیز.
13) منقولاتی از راحة الانسان به فارسی(22 ب)
14) نصایح (چهار چیز ... چهار چیز) نوشته پایانی: «تمت النصایح» (22 ب ـ 25 الف) و در دنباله اش دو عبارت عربی.
15) رساله عربی ابو عباس مستغفری(عربی) (25ب ـ 26 الف)
16) رساله منثور فارسی و عربی در مقدمه یائیه ظاهراً برای مسعود شاه (؟) زیرا در این بیت از قطعه ای که در آغاز رساله آمده گفته است:
چو رمح جهانگیر مسعود شاهی به رزم اندرون لاله لعلی سنان شد
(26 ب 129 ـ الف)
مطلع قصیدۀ فارسی عربی چنین است:
بده ساقیا بادۀ ارغوانی...
17) پراکنده های شعری و فلسفی (29 ب ـ 23 الف).
18) عقاید الفرقة الناجیة به عربی از عضد الدین ایجی(32 ب ـ 34 الف) در پایان رقم شده است:
هذه النسخة معتقد مولی الامام الاعظم السعید عضد الملة و الدین الایجي رحمة الله عليه ... و حرره العبد لاواسط من شهر ربیع الاول لسنة سبع و ثمانمائه الهلالیة العبد الضعیف المحتاج... محمد بن ابراهیم بن عبدالله بن عمر المعلم ابرقوهي المکنی ابي الحکیم... في بلدة ابرقوه.
19)تحفة السفرة الی حضرة البررة تألیف قوام الدین ابي الفضل محمد بن عبدالحمید بن شیخ المشایخ البسطامي درده باب به عربی (35 الف ـ 45 الف )
و به این رقم پایان گرفته: تم الکتاب في لیلة الخمیس عشرین شهر ربیع الاولی (کذا) سنة 807 هلالیة.
19) غزلهای حافظ(45 الف ـ 46 ب) : ای غایب از نظر به خدا می سپارمت... (للمولی السعید شمس الدین محمد حافظ رحمه الله).
ـ و له نور مرقده: یا رب سببی ساز که یارم به سلامت...
ـ من کلامه روح الله روحه : آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند...
20) دیوان مولانا عبید زاکانی (46 ب ـ 65 الف) : تمت القصائد من دیوان مولانا عبید زاکاني غفر الله ذنوبه في سابع شعبان المعظم لسنة سبع و ثمانمائة.
21) مقطعات من دیوان عبید زاکاني (65 ب ـ 71 الف).
22) کتاب غزلیات من دیوان مولانا عبید زاکاني (71 ب ـ 82 الف).
23) کتاب عشاق نامه من دیوان عبید زاکاني(82 ب ـ 94 ب).
24) وله في الترجیع (94 ب ـ 101 ب).
25) کتاب اخلاق الاشراف من دیوان المولی عبید زاکاني (102 ب ـ 112الف).
26) رساله ریش من دیوان عبید زاکاني(112 ب ـ 116 الف).
27) کتاب ده فصل از دیوان مولانا عبید (116 ب ـ 118 الف).
28) کتاب پند نامه المعروف صد پند من دیوان المولی السعید ناصر الدین عبید زاکاني(119ب ـ 126 ب).
29) مکتوب قلندران (126 ب ـ 131 ب): تم الدیوان المولی الصاحب الاعظم ناصر الدین عبید زاکاني غفر الله ذنوبه في عشر اوائل شهر شوال ختم بالیمن و الاقبال سنة سبع وثمانمائة هلالیة ... حرره العبد الضعیف ابراهیم بن عبدالله بن عمر الحافظ المعلم ابرقوهی غفر الله ذنوبه وصلح حاله في الدراین.
30) دو بیت از سعدی شیرازی.
31) مطایبه ای شعری به فارسی از مرتضی عزالدین مطهر: آن زن قحبه که محبوبه تست...(132 الف).
32) في نعت سید المرسلین صلی الله عليه و سلم و مدح سلطان الاعظم السعید شیخ اویس بهادر خان من نتایج الافکار المولی المرتضی الاعظم... سید عزّ الحق والدین مطهر طاب الله ثراهما:

قصیده فارسی در مدح از همان عز الدین مطهر(وله نور الله ضریحه) (134 ب ـ 135 الف).
33) و ایضاً له في الغزلیات (با تخلص مطهر) (135 الف ـ 136 الف) و این است غزلی ازو.
34) و له في الرباعیات ـ و له في المفردات (136 الف).
35) لمولانا المرحوم مولانا شمس الملة و الدین محمد حافظ رحمه الله (136 الف ـ 151 ب).
ـ دیدی که یار جز به سر جور و ستم نداشت...
ـ روضه خلد برین خلوت درویشان است...
ـ جز آستان توام در جهان پناهی نیست...
ـ شنیده ام سخنی خوش که پیر کنعان گفت...
ـ مقامم (کذا) مست می دارد نسیم جعد گیسویت...
ـ حسنت به اتفاق ملاحت جهان گرفت...
ـ ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است...
ـ روزگاری است که سودای بتان دین من است...
ـ روی تو کس ندید و رقیب هست...
للمولی السعید شمس الملة و الدین مولانا محمد حافظ رحمه الله بغفرانه.
ـ به جانی خواجه و حق قدیم و عهد درست...
ـ ساقیا آمدن عید مبارک بادت...
ـ یارب آن شمع دل افروز زکاشانه کیست ....
ـ پس از آن غزلی است از سید قاسم
ـ بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است...
ـ پس ازین مقطعات و اشعاری است از ابن یمین (142 ب ـ 145 الف).
ـ باغ مرا چه حاجت سرو و صنوبر ست...
ـ آن که رخسارترا رنگ گل نسرین داد...
ـ الا یا ایها الساقی ادر کأساً و ناولها...
ـ ای نور چشم من سخنی هست گوش کن...
ـ صبحدم مرغ چمن با گل نوخاسته گفت...
ـ مرحبا ای پیک مشتاقان بده پیغام دوست...
ـ خیز و در کاسه زر آب طربناک انداز...
ـ دلم ربودۀ لولی وشی است شور انگیز...
ـ گلعذاری زگلستان ما را بس...
ـ جانا ترا که گفت که احوال ما مپرس...
ـ ای همه شکل تو مطبوع و همه جای تو خوش...
ـ فکر بلبل همه آنست که گل شد یارش...
ـ باز آی و دل تنگ مرا مونس جان باش...
ـ دلم رمیده شد و غافلم من درویش...
ـ در عهد پادشاه خطا بخش جرم پوش...
ـ شرابی مست می خواهم که مرد افکن بود زورش...
ـ ما آزموده ایم درین شهر بخت خویش...
ـ اگر رفيق شفيقی درست پیمان باش...
ـ دل سرا پردۀ محبت اوست...
ـ سر ارادت و آستان حضرت دوست...
ـ عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت...
ـ تو مگر بر لب آبی به هوس بنشینی...
36) اشعار مطایبه (152 الف).
37) در حالتی که میاومه اهل فضل را در شیراز... خواستند کرد خازن پادشاه سعید شاه شجاع... التفات نفرمود... فرمود... و مولانا محمد حافظ این قطعه گفته رحمهم الله

ایضاً مولانا محمد فرماید در باب آنکه مولانا سعد الدین ... را قضا[ی] فارسی داده بودند و شیخ فرید را... ندیمی.
....تا به حضرت سلطان ادا کند ... گشت شریک به ما پدید
رندی نشسته بر سر... ..... سید
رند گفت چشم و چراغ... ... گفت نطفه داورم و فرید

بعد «تتمه» و در حاشیه این بیت آورده شده.
38) قطعه شعری از شافعی به خط عبدالوهاب بن علی بن عبدالعزیز (؟) عفی عنه و بیتی از نظامی گنجوی (153 الف).
39) شعری از انوری و شعرهایی از عزالدین محمود قاشانی و ابن یمین (153ب ـ 154 الف).
40) پراکنده های شعری عربی و فارسی.
41) للمولی المرحوم سحبان و شمس الملة و الدین محمد حافظ تغمده الله بغفرانه.
ـ ساقی به نور باده بر افروز جام ما... (154 ب).