موجود در کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علیه السلام مشهد

مقدمه

کتاب ابتکاری «أهل البیت في المکتبة العربیة» از آثار کم‌نظیر علامه محقق سید عبدالعزیز طباطبایی است که آن عالم دردآشنا نوشت و یک سلسله پژوهش مفید و کاربردی را بنا نهاد.
در این کتاب ارزشمند، 856 کتاب – در حیطه کتابشناسی و نسخه‌شناسی – معرفی شده که همه به زبان عربی است و مستقلاً پیرامون اهل بیت و به دست نویسندگان و دانشوران سنی نوشته شده است.
این پژوهش در حدود بیست سال پیش سامان گرفته است. طبعاً از آن زمان تا کنون ده‌ها کتاب چاپی و خطی می‌توان یافت که در راستای آرمان بلند محقق طباطبایی قابل معرفی باشد.
برای این کار به استدراک این کتاب نیاز است تا نسخه‌های روزآمد آن پیوسته انتشار یابد. زیرا ماهیت نگارش فهرست تخصصی و کتابنامه اساساً اجازه نمی‌دهد که پرونده کاری را بسته شده بدانیم.
در این جهت تا کنون چند گام برداشته شده است:
1.کتاب "امیرالمؤمنین علیه السلام در منابع اهل تسنن". نوشته مهدی مجتهدی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، مشهد: کتابخانه تخصصی امیر المؤمنین، 1390 شمسی.
در این کتاب بیش از چهارصد کتاب اهل تسنن درباره حضرتش به زبانهای مختلف معرفی شده است، کتابهایی که تا سال 1387 در کتابخانه مشهد فهرست شده است.
2. نگارنده سطور، در شماره دوازدهم فصلنامه سفینه آثار مهدوی اهل تسنن را که در کتاب المهدی المنتظر نوشته دکتر عداب حمش چاپ اردن معرفی شده، استخراج کرد و در یک مقاله شناساند. این مقاله یک بار دیگر در کتاب "دلیل راه" (تهران: نبآ، 1391) درج شده است.
3.نگارنده همچنین فهرستی از 339 منبع فارسی یا فارسی شده اهل تسنن در مورد اهل بیت سامان داد که در دفتر سوم جنگ انجمن فهرست نگاران نسخه‌های خطی ص 378 تا 433 درج شد. این منابع، کتاب و مقاله و پایان‌نامه را در بر می‌گیرد. البته پس از انتشار آن مقاله (زمستان 1390) تا کنون حدود 350 منبع دیگر شناسایی و فهرست شده که در فرصت مناسب باید منتشر شود.
4. اینک گامی دیگر در این راه برداشته می‌شود: معرفی کوتاهی از چهل و یک عنوان کتاب اهل تسنن چاپ مصر و حجاز و یمن که اخیراً به مجموعه گرانسنگ کتابخانه تخصصی امیر المؤمنین علیه السلام در مشهد افزوده شده است. این فهرست به ترتیب حروف الفبا در پی می‌آید. این منابع در سطوح مختلف فکری و درجه‌های مختلف در دقت و استناد و اعتبار است که توضیح مختصر پیرامون آنها تا حدی در این موارد گویا است.
هدف از این گفتار، فقط اطلاع رسانی به پژوهشیان است، وگرنه نقد و بررسی دقیق محتوای آنها نیاز به فرصتی مبسوط دارد تا خط کلی این آثار و درونمایه تک‌ تک آنها مورد بررسی قرار گیرد، حسن و عیب آنها ارزیابی شود و موارد منتخب در ردیف استناد ، به کار آید.
این کتابشناخت شتاب‌زده به عنوان هدیه‌ای مختصر، در ایام میلاد مبارک مولود کعبه، به آستان بلند محبان حضرتش تقدیم می‌شود ، بدان امید که مورد توجه و عنایت وارث بزرگوار آن امام همام حضرت بقیة الله ارواحنا فداه قرار گیرد، و همگان مشمول دعای خیر آن حجت موعود گردند.



1. ابوطالب، هل مات مسلماً؟ دکتور علوي أمین خلیل. القاهرة : مکتبة الشروق الدولیة، 1432/2011، 87 ص.
نویسنده به سال 1944 در شهر أشمون (مصر) زاده شد. جدّش شیخ سید ابراهیم خلیل و نیز پدرش از بزرگان الازهر بودند. دکترای شریعت اسلامی را از کلیة الشریعة قاهره گرفت.
بیش از بیست کتاب نوشته، از سال 1992 تا کنون عصرهای جمعه در مسجد رأس الحسین قاهره درس هفتگی دارد.
در این کتاب، ایمان حضرت ابی طالب را ثابت کرده و به مخالفان پاسخ منطقی می‌دهد.


2. أسنی المطالب في نجاة أبي طالب، أحمد زیني دحلان. تحقیق وتعلیق حسن بن علي السقاف. عمان (الأردن): المحقق، 1428/2007 ،154 ص.
پس از مقدمه بیست صفحه‌ای محقّق، متن کتاب آغاز می‌شود، که تعلیقات زیادی دارد. مؤلف (متوفی 1304) مفتی شافعیه در مکه بوده و کتاب نخستین بار به سال 1305 هجری در مصر چاپ شده است. وی کتاب خود را در پی رساله‌ای از سید محمد بن رسول برزنجی شافعی (متوفی 1103) نوشته که آن رساله در اثبات ایمانِ والدین پیامبر بوده و فصلی در ایمان ابوطالب در خاتمه آن آورده است. شرح حال مؤلف به نقل از هدیة العارفین نوشته اسماعیل پاشا بغدادی (چاپ استانبول 1951 م، ج 1 ص 191) در پایان کتاب آمده است.


3. أعلمیة أمیر المؤمنین في کلام سیّد المرسلین وعلماء المسلمین، أمین بن صالح هران الحداء، یمن، 40 ص.
این رساله مختصر، سه بخش دارد:
بخش اول- احادیث نبوی، بخش دوم – نصوص بزرگان صدر اسلام، بخش سوم- کلمات دانشمندان .
در بخش اول – پنج حدیث آورده و بحث سندی در تصحیح آنها می‌کند:
1) کنتُ إذا سألتُ رسول الله أعطاني، وإذا سکتُّ ابتدأني.
2) أقدم أمتي سلما، وأکثرهم علماً، وأعظمهم حلماً.
3) أنا مدینة العلم وعلي بابها، فمن أراد المدینة فلیأت الباب.
4) لم یسبقه الاوّلون بعلم ولا یدرکه الآخرون.
5) إنّي لأخوه وولیه وابن عمه ووارثه.
بخش دوم شامل جملات این اشخاص است : عمر بن خطاب، ابن عباس، مسروق، داوود بن مسیب، عطاء، عبدالله بن عیاش بن ابی ربیعة، ابو عبدالرحمن سلمی، عایشه، معاویه و جمعی دیگر. اینان در باب علم علوی در زمینه‌های: فقه، قرآن و فرائض، و نیز در باب مرجعیت علمی حضرتش و گره گشایی‌های علمی آن جناب سخن گفته‌اند.
در بخش سوم جملاتی می‌خوانیم از : ابن جوزی، ابن وزیر، طبرانی، ابن ابی الحدید.
نویسنده از دانشوران یمن است و کتاب‌هایی دارد همچون: الأحادیث التي صحّحت في فضل الآل، مختصر کتاب الآیات التي نزلت في فضل الآل، فقه الآل (که چندین دانشمند یمنی بر آن مقدمه نوشته‌اند)، و إیقاف الناظرین (که در همین گفتار، معرفی خواهد شد).


4. الإمام علي وأمراض العصر، ابراهیم سید الشیخ. القاهرة: دار غریب، 2010، 174 ص.
محور اصلی کتاب، یازده عنوان در سخنان امام علیه السلام است که به گفته نویسنده، می‌توان برای درمان بیماریها استفاده کرد: کبد ، کلیه، قند، قلب، معده و داخلی، پوست، چشم، دندان، گوش و حلق و بینی و ...
در این فصل‌ها، احادیثی را بدون ذکر مأخذ با کلماتی از طب قدیم و جدید درآمیخته و معجونی فراهم آورده است.
این هم نگاهی است به امامی که برای هدایت مردم و نجات آنها از دشواری‌های قیامت و رهایی آنها از زندگی‌های شیطانی، بسی سخن برای گفتن دارد. با دیدن این کتاب به یاد آیه قرآن می‌افتیم که فرمود: فمن الناس من یقول ربنا آتنا في الدنیا، و ماله في الآخرة من خلاق. صدق الله العلی العظیم


5. الإمام علي بن أبي طالب رابع الخلفاء الراشدین، محمد رضا، تقدیم وتحقیق: محمد أمین الشبراوي. القاهرة؛ دار الحدیث، 2004 / 1425، 220 ص.
- چاپ دیگر: الإمام علي بن أبي طالب کرّم الله وجهه رابع الخلفاء الراشدین، تالیف: محمد رضا. إشراف: توفیق شعلان. القاهرة؛ المکتبة التوفیقیة، 256 ص.
مروری بر رویدادهای زندگی امیرالمؤمنین علیه السلام، که مانند بعضی کتابهای مصری، بدون هیچ استناد و کتابشناسی عرضه می‌شود.


6. امیرالمؤمنین علي بن أبي طالب، حیاته وأجمل قصائده، إعداد: قسم الدراسات والتألیف. القاهرة: دار الرائد، 1427 / 2007، 96 ص.
کتاب، گزیده اشعار منسوب به حضرت علی علیه السلام است، همراه با مقدمه‌ای کوتاه در مورد زندگی‌نامه حضرتش.


7. أول مَن أسلم مِن الغلمان علي بن أبي طالب رضی الله عنه، محمد ثابت توفیق. الریاض: مکتبة العبیکان، 1421 / 2000، 36 ص.
چهارمین کتاب از مجموعه "سلسلة الأوائل للفتیان"، که برای نوجوانان نوشته شده است. در مورد وقایع صدر اسلام، ذهن خوانندگان نوجوان را چنین شکل می‌دهند: "وقد حدثت خلافات و مصادمات بین علي ومخالفیه، وقد بنیت هذه علی اجتهادات یری کلّ فریقٍ فیها أنها الحقّ الذي یسعی إلیه. والله یتولّی الجمیع." (ص34). هنر تلخیص تمام تاریخ در یک سطر، دیدنی است! نیست؟!


8. إیقاف الناظرین علی سبّ الأمویّین لأمیرالمؤمنین وآله الطاهرین، تالیف: أمین بن صالح هران الحداء، 85 ص.
در سه باب به بحث سبّ امیرالمؤمنین می‌پردازد:
باب اول – وقوع این رویداد در گزارش مورخان (25 گزارش)
باب دوم – ارتکاب سبّ، از سوی بنی امیه و بنی مروان و کارگزاران آنان، تا آنجا که مردم را بر این کار، وا‌می‌داشتند، و افراد در صورت امتناع کیفر می‌دیدند.
باب سوم – حکم این کار بر اساس روایات نبوی.
پیوست کتاب به چهره نمایی از سیمای بنی امیه پرداخته است.
کتاب، در عین اختصار، از استناد بالایی برخوردار است.


9. بیعة علي بن أبي طالب في ضوء الروایات الصحیحة مع نقد الدراسات الجامعیة في الموضوع، تألیف: امّ مالک الخالدي، حسن بن فرحان المالکي، عمان (اردن): مرکز الدراسات التاریخیة، 1421 / 2000، 342 ص.
نخستین کتاب از سلسله "نحو إنقاذ التاریخ الإسلامي" است در اثبات این مطلب که بیعت امیرالمؤمنین علیه السلام به نحو صحیح (طبق مبانی اهل تسنن) انجام شده است.
کتاب با یک بحث نظری در مفاد شروط صحت بیعت آغاز می‌شود، سپس آن مبانی بر بیعت حضرتش تطبیق می‌شود، در چند عنوان فرعی:
- احادیثی که بر صحّت خلافت حضرتش دلالت صریح دارد.
- احادیثی که بر این امر، دلالت ضمنی دارد.
- احادیث صحیح در باب بیعت علی.
- روایاتی ضعیف در باب بیعت علی، و نقد سندی و متنی آنها.
- بررسی روایات مرتبط به بیعت: طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص، عبدالله بن عمر، ابوسعید خدری، اسامة بن زید و جمعی دیگر با علی علیه السلام
- اجماع صحابه و تابعین و علماء بر صحّت خلافت حضرتش.
تمام این مباحث در یک خاتمه تلخیص شده که 35 نکته در بردارد.
آخرین بخش کتاب، نقد چند پایان نامه دانشگاهی در همین موضوع است، به ترتیب:
1) الخلافة الراشدة / اکرم ضیاء العمری.
2) خلافة علي بن أبي طالب / عبد الحمید فقیهی.
3) مرویات أبي مخنف في تاریخ الطبری / یحیی بن ابراهیم.
4) عبد الله بن سبا وأثره في أحداث الفتنة في صدر الاسلام / سلیمان بن حمد العودة.
5) تحقیق مواقف الصحابة في الفتنة من روایات الطبري والمحدثین/ محمد أمحزون.
6) الإمامة العظمی عند أهل السنة والجماعة / عبد الله بن عمر الدمیجي.
7) صحابة رسول الله في الکتاب و السنة / عبادة أیوب الکبیسي.
8) عقیدة أهل السنة والجماعة في الصحابة الکرام / ناصر بن علي الشیخ.


10. التداوي بطبّ الإمام علي رضي الله عنه، أبو عبد الرحمان عادل بن سعد. القاهرة: الدار الذهبیة، 344 ص.
نویسنده مجموعه‌ای از احادیث (بدون ذکر منبع و سند) از اهل بیت را در کنار طبّ قدیم (از ابن سینا، بقراط و دیگران) و طبّ جدید (آن نیز بدون ذکر منبع) جای داده و ذیل عناوین مختلف آورده است، مانند:
خرما، شیر، آب، عسل، گوشت، زیتون، ماهی، انگور، سیب، انار، گلابی، انجیر، خربزه، مسواک، عدس، عناب، حنا، نمک، سرکه، حجامت، و ....
از فهرست منابع و کتابشناسی در پایان کتاب خبری نیست.


11. ثقافة التفضیل الإمام علي بن أبي طالب علیه السلام، طه هادي أحمد الحاضري. صنعاء: مرکز الرائد للدراسات والبحوث، 1433 / 2012، 140 ص.
نویسنده، زیدی است و تفضیل امیرالمؤمنین علیه السلام را در چهار باب پی می‌گیرد:
باب اول – تفضیل الهی حضرتش (بر اساس قرآن و حدیث)
باب دوم – شایستگی‌ها (سابقه، صدیق اکبر، علم، جهاد)
باب سوم – ولایت (مختصری در مورد جایگاه حضرت در قیامت)
باب چهارم – دیدگاه زید شهید و یحیی بن الحسین از بزرگان زیدیه در مورد تفضیل امیرالمؤمنین علیه السلام

نویسنده ذیل عنوان جهاد امام علیه السلام در فصلی تحت عنوان "الإمام علي والقدس"، به قضیه جنگ خیبر اشاره کرده و کینه یهود با آن حضرت را نتیجه می‌گیرد. آنگاه به جنگ 33 روزه حزب الله با اسرائیل می‌پردازد و آن را ادامه جنگ خیبر در دوران ما می‌داند.


12. جزء فیه حدیث الموالاة (من کنت مولاه فعلي مولاه، المعروف بحدیث الغدیر)، دراسة طرقه وتمییز الأصل من العبارات في الروایات، تالیف: عبدالفتاح محمود سرور. القاهرة: مکتبة الإمام البخاري، 1431 / 2009، 144 ص.
به عقیده نویسنده، بیشتر علمای سنت – مانند ابن تیمیه – حدیث را تا حدّ پنج کلمه (من کنت مولاه فعلي مولاه) صحیح – بلکه بعضی از آنها متواتر – می‌دانند و کلمات بعدی را زیاداتی ضعیف می‌خوانند.
توضیح این که عمده ترین بحث و بررسی در این کتاب، بررسی سندی است. برای پاسخ این کلام می‌توان رجوع کرد به: نفحات الأزهار في تلخیص عبقات الأنوار، نوشته سید علی میلانی، مجلدات حدیث غدیر.


13. الجفر للإمام علي کرم الله وجهه (الفتن وأشراط الساعة ونهایة العالم) ، مراجعة: طه عبد الرؤوف سعد. القاهرة: مکتبة زهران، 1432 / 2012، 256 ص.
نویسنده، حدود 200 صفحه مقدمات برای کتاب جفر منسوب به امیرالمؤمنین و امام صادق علیهما السلام آورده، شامل مباحث زیر: ایمان به غیب، اشراط و علامات قیامت (اشراط صغری، اشراط کبری)، مهدی و مسیح و دجال (دیدگاه‌ها در مورد آنها)، نزول عیسی علیه السلام، خروج یأجوج و مأجوج، خروج دابّه، خسوف های سه گانه. اصل رساله جفر، حدود 60 صفحه را در بردارد که بخشی از آن جدول های حروف است. مأخذ اصلی کتاب یاد نشده و نویسنده صحّت انتساب آن به امیرالمؤمنین را ثابت نکرده است.


14. جواهر الحکمة: مأثورات إمام البلاغة علي بن أبي طالب رضي الله عنه، مجدي سیّد عبدالعزیز. القاهرة: دارالعالم العربي، 1430 / 2009، 83 ص.
پانصد کلمه حکیمانه از امام علیه السلام در این کتاب گرد آورده و در مقدمه می‌گوید: "هیچ یک از اصحاب پیامبر را نمی شناسیم که مانند امام علی رضوان الله علیه، کلمات حکیمانه از او بر جای مانده باشد." نویسنده می‌افزاید: "علی در مدرسه نبوت تربیت یافت. از ظرف عسل جز عسل می‌تراود؟ و از صدف جز گوهر شاهوار بر می‌آید؟"
پس از شرح حال مختصر امام، جملات نقل می‌شود. منابع، فقط در پایان کتاب به صورت کلی آمده است.


15. دیوان الإمام علي، تحقیق: الدکتور إسماعیل العقباوي. القاهرة: دار الحرم للتراث، 148 ص.
دانشمندان مصری، دیوان منسوب به امام امیرالمؤمنین علیه السلام را بارها چاپ کرده‌اند. اما در این چاپ، اشعار به شکل موضوعی ارائه شده است، در موضوعهای: وصف، نصح (خیرخواهی)، حکمت، شعر فلسفی، مرثیه، فخر، هجاء، شعر الهی (مناجاتهای منظوم)، مواقف، مدح، عتاب، شعر سیاسی.
نویسنده، استاد ادبیات است و کتابهایی منتشر کرده، از جمله: شعر نزار السیاسي: دراسة لغویة؛ مقدمة في دراسة النواسخ في النحو العربي؛ دیوان المتنبّي.
وی در مقدمه کوتاه بر این کتاب، علّت پرداختن به اشعار امام علیه السلام را "فصاحت بیان، ایجاز، بلاغت، روابط بین صورتها، اثر پذیری از ارزش های دینی و آیات قرآنی" می‌داند. او در مقدمه اشاره می‌کند که این اشعار را از منابع مختلف برگزیده، ولی نه در متن، منابع اشعار را یاد کرده و نه در کتابشناسی منابع آورده است.


16. دیوان الإمام علي کرّم الله وجهه، تحقیق و مراجعة: سعد کریم الِفقي. القاهرة: دار الیقین للنشر والتوزیع، 1433 / 2012، الطبعة الثالثة، 160 ص.
نویسنده، پس از مقدمه‌ای کوتاه درباره امیرالمؤمنین علیه السلام که مبتنی بر کتابهای تاریخ و رجال سنّی آورده، متن دیوان را با توضیح پاره‌ای از مفردات می‌آورد.
در پایان، متن قصیده کوثریه سید رضا هندی در مدح حضرت امیر علیه السلام (أمفلّج ثغرك أم جوهر) را آورده است. درباره این قصیده و اشتقبالها و ترجمه های فارسی آن بنگرید: چکامه کوثریه، سید علی رضوی، تهران: طور.


17. دیوان الإمام علي بن أبي طالب رضي الله عنه، تحقیق وتعلیق: قلم العارفین الشیخ أحمد فرید المزیدي. القاهرة: مکتبة رجب، 2011، 160 ص.
این چاپ از دیوان، شامل اشعاری است که در نسخه های مشهور نیامده است، از جمله قصیده در رثای پیامبر با مطلع:

و قصیدة زینبیه با مطلع:

که شامل نصائح خطاب به حضرت زینب است.
متن اشعار با اِعراب چاپ شده و مفردات آن معنا شده است. محقق کتاب، دیوان شافعی، ابن فارض و بوصیری را نیز انتشار داده است.


18. زبدة نهج البلاغة لعلي بن أبي طالب کرّم الله وجهه، إعداد وتقدیم: دکتور عبد الحمید صالح حمدان. القاهرة: عالم الکتب، 1420 / 2000، 104 ص.
نخستین کتاب از سلسله "زبدة التراث" که بر اساس نسخة خطی نهج البلاغة (کتابت علی بن ابراهیم حمدانی، جمادی الثانیة 1032، موجود در کتابخانه واتیکان شماره 991) و دو نسخه چاپی: محمد ابوالفضل ابراهیم و صبحی صالح تهیه شده است.
این گزیده در چهار فصل سامان یافته است: خطبه ها، کلمات، حکمت ها، دعاها.


19. زینب بنت علي رضی الله عنها عقیلة بني هاشم، إبراهیم محمد حسن الجمل. القاهرة: دار الفضیلة، 1997، 32 ص.
کتاب به زبان ساده برای نوجوانان نوشته و به عنوان دهمین کتاب در سلسلة "بنات حول الرسول" منتشر شده است. نویسنده در همین سلسله، کتابهای زیر را نیز نوشته است:
- فاطمة رضي الله عنها، الزهراء البتول.
- اسماء بنت أبي بکر رضی الله عنها، ذات النطاقَین.
- أم هاني رضي الله عنها، الملکیة الطاهرة، الودود الولود.


20. سیرة الإمام البطل علي بن أبي طالب، محمد عبدالحافظ، تقدیم: صالح جودت. القاهرة: مکتبة الثقافة الدینیة، 1424 / 2004، 205 ص.
مؤلف زاده مصر است و به عنوان کارشناس تربیتی در سعودی و نویسنده روزنامه "الیوم" کار می‌کند. شعرها و قصه هایی نگاشته و ملحمه‌ای در مورد عمر بن عبدالعزیز نیز نوشته است.
ملحمه، نوع خاصّی از نوشتار است که می‌توان آن را "نثر ادبی شعر گونه" نامید. نویسنده، زندگی نامه امیرالمؤمنین علیه السلام را به صورت یک ملحمه در 30 قسمت نوشته که در یک ماه رمضان در رادیو "صوت العرب" ارائه شده است.


21. سیرة أمیر المؤمنین علي بن أبي طالب رضي الله عنه: شخصیته وعصره، الدکتور علي محمد محمد الصلابي. القاهرة: مؤسسة إقرأ، 1426 / 2005، 848 ص.
ترجمه انگلیسی آن:

چاپ دیگر از این کتاب:
أسمی المطالب في سیرة امیرالمؤمنین علي بن أبي طالب کرّم الله وجهه، شخصیته وعصره، تألیف الدکتور علي محمد محمد الصلّابی. القاهرة: المکتبة التوفیقیة، 2 ج.
چاپ دیگر:
سیرة أمیر المؤمنین علي بن أبي طالب رضي الله عنه: شخصیته وعصره، دراسة شاملة، تالیف علي محمد محمد الصلابي، القاهرة: مؤسسة زاد، 1433 / 2012، 848 ص.
کتاب هفت فصل دارد:
فصل اول – علی بن ابی طالب در مکه – که ضمن آن تاریخ حضرتش در مدینه را نیز تا زمان رحلت پیامبر آورده است.
فصل دوم – علی بن ابی طالب در زمان خلفای راشدین – که روابط میان آنها را بسیار حسنه نشان داده است.
فصل سوم – بیعت با علی و اهمّ صفات او و زندگی اجتماعی او. بخشی از حکمت‌ها و کلمات نورانی علوی در همین فصل آمده است.
فصل چهارم – تدبیرهای مالی و قضایی و – به تعبیر مؤلف – بعضی از اجتهادات فقهی امیرالمؤمنین، که ضمن آن به فقه حضرتش به ویژه در حدود و دیات می‌پردازد.
فصل پنجم – مدیریت حکومت توسط امیرالمؤمنین علیه السلام.
فصل ششم – معرکه جمل و صفین و قضیه تحیکم.
در این فصل، نویسنده خوانندگان را از کتابهایی که تاریخ صحابه را مشوّه نشان داده، بر حذر می‌دارد، بدین ترتیب: الامامة و السیاسة، نهج البلاغة، الاغانی، تاریخ یعقوبی و مروج الذهب.
فصل هفتم – موقف امیرالمؤمنین در برابر خوارج و شیعه. بخشی از این فصل، ردّ عقاید شیعه در باب توحید، مقامات ائمه، سنت نبوی، مهدی منتظر و رجعت است، که نهایتاً به تجربه های تقریب بین مذاهب می‌پردازد. بحث در باب خلافت و شهادت حضرتش در پایان همین فصل است.
فهرست منابع، پایان بخش کتاب است. در این فهرست، هیچ کتاب شیعی دیده نمی‌شود، با این که در متن کتاب، بسیار به شیعه می‌پردازد.
در میان منابع، آثاری در باب امیرالمؤمنین علیه السلام معرفی شده که به بعضی اشاره می‌شود:
1. فقه الإمام علي بن أبي طالب، أحمد محمد طه. پایان نامه، دانشگاه بغداد.
2. خلافة علي بن أبي طالب رضي الله عنه، عبد الحمید علي ناصر فقیهی. پایان نامه، الجامعة الإسلامية، مدینة.
3. منهج علي بن أبي طالب في الدعوة إلی الله، دکتر سلیمان بن قاسم العید. ریاض: دار الوطن، 1422 / 2002.
4. علي بن أبي طالب، خالد بیطار.
5. علي بن أبي طالب، عبد الستار شیخ. چاپ اول: 1412 / 1991.
6. صحیح التوثیق في سیرة علي بن أبي طالب، مجدي فتحي السید. طنطا: دار الصجابة، 1417 / 1996.
7. موسوعة فقه علي بن أبي طالب، قلعجي. بیروت: دار النفائس، 1417 / 1996.
8. علي بن أبي طالب، دکتر علی شرفی. اربد (اردن): دار الکندی، 2001.
9. المروي عن أمیرالمؤمنین علي بن أبي طالب في التفسیر من سورة المائدة إلی سورة الناس، فهد عبد العزیز ابراهیم الفاضل. پایان نامه دانشگاه محمد بن سعود.
10. خلافة علي بن أبي طالب، مستخرج من البدایة و النهایة، دکتر محمد بن صامل السلمي. دار الوطن، 1422 / 2002.
11. أمیرالمؤمنین علي بن أبي طالب، أحمد السید یعقوب رفاعي. قاهرة: دار الفضیلة.
12. علي بن أبي طالب مستشار أمین للخلافاء الراشدین. دکتر محمد عمر الحاجي. دمشق: دار الحافظ، 1998.
نویسنده کتابی در باب خلیفه دوم دارد تحت عنوان "فصل الخطاب في سیرة أمیرالمؤمنین عمر بن الخطاب" (امارات: دار الصحابة، 2002) و کتابی درباره امام مجتبی علیه السلام تحت عنوان «خامس الخلفاء الرشادین، الحسن بن علي رضي الله عنهما، شخصیته وعصره» (قاهره: اقرأ، 1428 / 2007، 415 ص).

22. سیرة ومناقب أمیر المؤمنین علي بن أبي طالب رضي الله عنه، جمع وترتیب: أحمد بن شعبان بن أحمد. القاهرة: مکتبة الصفا، 1427/2006، 240ص.
اخباری در شرح حال حضرت امیر علیه السلام از کتابهای تاریخی و حدیثی عامّه گردآورده است. بر اساس ارزیابی بخاری و مسلم و البانی، موارد صحیح را معین کرده و در مورد بقیه فقط مصدر را ذکر می‌کند. عناوین پنج باب کتاب:
1) ویژگی های شخصی
2) زندگی نامه در زمان حیات پیامبر و پس از آن
3) دوره حکومت و پس از آن
4) شهادت
5) برائت علی از شیعه!
درباب پنجم، بیشترین استناد به کتاب " الشیعة والتشیّع" نوشته احسان الهی ظهیر است. و از اینجا ارزش علمی کتاب معلوم می‌شود! کافی است بحث " افتراق الشیعة الی شیع کثیرة" (ص 210 – 215) را بخوانید که حدود چهل فرقه در درون شیعه نام برده است. مثلا این فرقه ها:
1.فرقه‌ای که تمام دوازده امام را پیامبر می‌داند!
2. فرقه‌ای که مغیرة بن سیعد را پیامبر می‌داند!
3. فرقه‌ای که منصور عجلی را پیامبر می‌داند!
4. فرقه محمدیه که پیامبر خاتم را خدا می‌داند!
5. فرقه‌ای که آدم علیه السلام را خدا می‌داند، پیامبران پس از او را پیامبر می‌داند، سپس امام علی تا امام جعفر صادق را خدا می‌داند!
6. فرقه‌ای که تمام اولاد حسن را "أبناء الله وأحبّاؤه" می‌داند!
... تا آخر. خواننده خود ، صدها فرقه بدین گونه می‌تواند بسازد. نه مدرک می‌خواهد نه مستند. خودتان بنویسید و خودتان نام آن را کتاب علمی بگذارید و خودتان منتشر کنید و خودتان بخوانید! می‌بینید که پژوهشگر شدن چه آسان است!


23. سیرة ومناقب الإمام علي بن أبي طالب رضي الله عنه، أسامة السید عبد المجید. القاهرة: دار الحسام للنشر والتوزیع، 2005، 160ص.
مروری بر زندگی امیر المؤمنین علیه السلام ، که نزدیک به نیمی از آن گزیده‌ای از نهج البلاغه همراه با توضیح مفردات آن است.


24. علي والخلفاء رضي الله عنهم، الدکتور بشّار عوّاد معروف: القاهرة: مکتبة الإمام البخاري، 1431/2010، 80ص.
نویسنده در صدد اثبات روابط حسنه میان امیرالمؤمنین و خلفا است، به بدترین عبارات در مورد علمای شیعه سخن می‌گوید ، و آنها را گمراه و گمراه کننده می‌داند.


25. علي بن أبي طالب رضي الله عنه، دکتور مصطفی مراد. دبی: دار الفضیلة، دار الفجر، 1428/2007، 525 ص.
نویسنده که استاد دانشگاه الازهر است، این کتاب را به عنوان چهارمین کتاب از سلسله "الخلفاء الراشدون" ارائه می‌کند ابتدا به مناقب و فضائل حضرتش و کارنامه آن جناب در خلافت می‌پردازد . سپس به مسائل مورد مناقشه می‌رسد ، مانند: قبول خلافت، عزل معاویه، قتل عثمان، عزل قیس بن سعد، قبول تحکیم در قضیه صفین. این مسائل به نوعی با زندگی سیاسی حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام ارتباط می‌یابد.
پس از آن چند بحث کلّی را بررسی می‌کند: عدالت صحابه ، خوارج، شیعه، امامت و افضلیت علی علیه السلام.


26. علي بن أبي طالب رضي الله عنه، حکماً وفقهاً، حامد جامع، 2 ج.
2001 م. ج 1: 373 ص، ج 2: 406 ص.
پایان نامه دکترای مؤلف است. جلد اول به حیات و فضائل و موقف امیر المؤمنین در برابر مخالفانش (جمل و صفین و نهروان) اختصاص دارد. جلد دوم به قضاوتهای حضرتش و تحلیل دیدگاه های فقهی حضرت – به قول مؤلف: اجتهادات حضرت – می‌پردازد، که به ترتیب ابواب فقهی آورده است. مؤلف ، از منابع مختلف ( سنی، زیدی، شیعه امامی ) بهره گرفته و فهرست منابع را به ترتیب موضوعی (کتابهای تفسیر، حدیث، سیره، عقائد، منابع مربوط به امیرالمومنین، ادب و لغت، تصوف، فقه، تاریخ) آورده است. این پایان نامه به صورت کتاب چاپ شده است. (دو جلد. قاهره: وزارة الاوقاف، 1430/2009)


27. علي إمام الأئمة، أحمد حسن الباقوري. مصر: دار مصر، 383ص.
کتاب ، با قصیده 54 بیتی شیخ محمد عبد المطلب استاد مدرسه دارالعلوم آغاز می‌شود که در مدح امیر المومنین علیه السلام است و به عنوان " علویة عبد المطّلب" شهرت دارد.
متن – که فهرست مطالب ندارد – شامل عناوین مختلف است در شناخت امیر المومنین علیه السلام و مروری بر بعضی کلمات و احکام قضایی حضرتش ، که به شناخت مهدی موعود بر اساس احادیث امیر المومنین پایان می‌گیرد.


28. علي إمام المتقین (2 ج)، عبدالرحمان الشرقاوي. القاهرة: دار غریب، دو جلد.
نویسنده چندین کتاب در مورد وقایع تاریخی در قالب شعر یا داستان نوشته است، از جمله: الحسین ثارالله نمایشنامه منظوم،1970)، الحسین شهیدا (نمایشنامه منظوم،1972).
مطالب کتاب ابتدا به صورت پیاپی در روزنامه الأهرام چاپ مصر منتشر شده و مورد اعتراض هایی قرار گرفته است.
نویسنده اشاره می‌کند که به توصیه استادش شیخ محمد ابو زهره منابع را در کتاب یاد نکرده تا خوانندگان عرق بریزند و رنج ببرند و آنها را بیابند!
چندین ناشر دیگر نیز این کتاب را چاپ کرده‌اند.


29. علي بن أبي طالب رضي الله عنه، الحاجة نفیسه السلاب، راجعه وقدم له: الشیخ مصطفی العدوي. طنطا: مکتبة مکة، 1430/2009
چهارمین کتاب از "سلسلة العشرة المبشّرون بالجنة" ، شامل احادیثی در باب امیر المومنین علیه السلام که مؤلف در حواشی صفحات ، به ارزیابی آنها پرداخته و بخشی از آنها را منکر، مرضوع، ضعیف، مرسل، معضل و ... دانسته است. در مورد بعضی دیگر گوید: صحیح بمجموع طرقه، صحیح شواهده، حَسَن لغیره، و گاهی نیز احادیث صحیح در کتاب می‌توان یافت!


30. علي بن أبي طالب الفتی الشجاع، خلیل العمادي. الریاض: مکتبه العبیکان، 1421/2001، 16ص.
دومین کتاب از سلسله "فتیان لکن أبطال" که برای نوجوانان به صورت داستانی نوشته شده و مختص فتح خیبر است . چند منبع برای مطالعه بیشتر یاد شده و پس از آن جدول و پرسشنامه برای مسابقه و آزمون می‌آید.


31. فتاوی وأقضیة وأحکام الإمام علي، تالیف: عرفات القصبی قرون. القاهرة: المکتبة الأزهریة للتراث، 1411/1991، 128ص.
نیمی از کتاب ، شامل احکام قضایی و حکمتهای امیر المومنین علیه السلام است که – به ترتیب- بر اساس کتابهای قضاء امیر المومنین علیه السلام نوشته شیخ محمد تقی شوشتری و نهج البلاغه شریف رضی تدوین شده است. عناوین دیگر جنبه مقدماتی دارد، مانند : الإمام وعلم التوحید، الإمام وأسس علم الحدیث ، الإمام والقرآن ، الإمام والتحکیم، سید الفقهاء. متن کتاب بطور کلی عاری از استناد است.


32. في رحاب علي، خالد محمد خالد. القاهرة: المقطم، 1426/2005، 184 ص.
گزارش پنج صحنه از زندگی امیر المومنین علیه السلام به شکل داستانی، با این عناوین:
- الابن والحفید (رابطه میان عبدالمطلب با علی علیه السلام)
- الربیب والسابق ( سبقت حضرتش در اسلام ، و بروز آن در موارد مختلف کارهایش)
- البطل والرجل ( شجاعت و ایثار در غزوات)
- الخلیفة والقدوة ( کارنامه حضرتش در دوره خلافت)
- الراحل والمقیم ( شهادت حضرتش)
نویسنده کتابهایی همچون "أبناء الرسول في کربلا" و آثاری دیگر در مورد خلیفه و عمر بن عبد العزیز نوشته است: وی، در کتاب "في رحاب علي" ، به ده کتاب از متون کهن سنّی استناد کرده است.
چاپ دیگر:
- في رحاب علي، خالد محمد خالد. القاهرة: دار المعارف، 2008، 200ص.


33. قرائة راشدة لکتاب نهج البلاغة، عبد الرحمان بن عبدلله الجُمیعان.
الکویت: مبرّة الآل والأصحاب، 1427/2006. 106 ص.
دومین کتاب از سلسله " التوعیة الإسلامية" است. این ناشر، پیش از این کتابهایی داشته است همچون:
- تمام الآلاء في سیرة سید الشهداء حمزة بن عبد المطلب.
- الإمامان : الحسن المثنی وابنه عبدلله، سیرة عطرة وتاریخ مشرق.
- الغصن الندي في سیرة الإمام الحسن بن علي رضی الله عنهما.
هدف اصلی از کتاب قراءة راشدة ، به گفته مؤلف چنین است : نحو وحدة إسلامیة صادقة تجمعُنا علی کتاب الله وسنة رسوله.
این کتاب می‌کوشد تا نشان دهد:
1) امامت ، یکی از ارکان مهم دین است.
2) عصمت، مخصوص پیامبران است، و دیگران – از جمله امیر المومنین علیه السلام – از آن بهره‌ای ندارند!
3) تمام صحابه پیامبر ارزش دارند، در حالی که صحابه امیر المومنین همگی مبغوض و منفورند
4) امیر المومنین علیه السلام نسبت به اهل شام، محبت می‌ورزید ، پس همگی مومن هستند!
5) حضرتش همگان را به کتاب و سنت فرا می‌خواند، و از توسل به غیر خدا باز می‌دارد، و عبادات را به روشی بیان می‌کند که امروزه اهل تسنن انجام می‌دهند!
در یک کلام، نویسنده شیوه " نکفر ببعض ولا نؤمن ببعض ونؤوّل بعضاً" را در پیش گرفته است: قسمت هایی از نهج البلاغه را عمداً نادیده گرفته و بخش هایی را که دیده، با نگاه پیشداوری خوانده و گزارش کرده و آن را "قرائة راشدة" نام نهاده است. معنای " قرائة راشدة" را در اینجا باید فرا گرفت!
چاپ دیگر از این کتاب:
قرائة راشدة لکتاب نهج البلاغة، عبدالرحمن بن عبدالله الجمیعان، مراجعه و تنقیح: مرکز البحوث و الدراسات بالمبرة، الکویت: موسسة مبرّة الآل والأصحاب، 1432/2001 (ط 2) ، 87 ص.


34. القصیده العلویة في سیره علي بن أبي طالب رضي الله تعالی عنه، الدکتور حسن محمد باجودة. المکة المکرمة: وقف علی معهد الدراسات القرآنیه للبنات، 1432/2001، 78ص.
نویسنده ، تاریخ زندگی امیر المومنین علیه السلام را در 608 بیت به نظم کشیده، چنانکه پیش از این در مورد تاریخ زندگی پیامبر و سه خلیفه چنین کرده است. وی، استاد پژوهش های قرآنی در دانشگاه أم القری در مکه است. در آغاز شرح حال مختصری با بیان مستندات آمده و سپس متن قصیده با عناوین زیر بیان می‌شود: میلاد، رشد، هجرت به مدینه، برپایی دولت اسلامی، غزوه های بدر و احد و احزاب و خیبر و تبوک، رحلت پیامبر، قتل عثمان و خلافت حضرت امیر و شهادت او. در سراسر این منظومه، به بعضی از مسلّمات ، مانند قضیه غدیر اشاره‌ای نشده است!


35. الکنز الثمین من نفائس الإمام علي بن أبي طالب ولي المومنین، السید محمد بن عبدلله بن حسن المحضار. حضرموت: دار المیراث النبوي، 1431/2010، 380ص.
گزیده‌ای از کلمات امام امیرالمومنین علیه السلام است در چند باب:
1) مکارم اخلاق
2) تقوا و اهل آن
3) اخلاق اجتماعی
4) درباره دنیا و حقارت آن، تشویق به جود و احسان با دیگران
5) حقیقت عقل، معرفت خدا
6) رضا به قضا
7) علم و علما
8) جهاد با دشمن و نفس
9) درباره زنان
10) طبّ امام
11) حکومت
12) یاد مرگ
13) مواعظ و نصایح
14) پاسخ به سوالها
15) مسائل علمی (ریاضی و کیمیا و نحو و...)
16) کلمات قصار
17) حکم و امثال
18) دعاها و مناجات
چند نکته:
1. در سراسر کتاب، هیچ مدرکی ذکر نشده است، مگر موارد نادر.
2. چند تقریظ در پایان کتاب آمده است، از جمله: عمر بن محمد حفیظ، عمر بن حامد جیلانی، محمد باعطیه دوعنی، محسن بن محمد محضار، عبد القادر بن حامد بار، عبد القادر جیلانی بن سالم خرد، احمد بن محمد محضار. بعضی از این نقریظ‌ها منظوم است.
3. خواننده‌ای که حضرت امیر را در آینه این کتاب می‌بیند، شخصیتی دوست داشتنی می‌بیند که فقط جاذبه دارد نه دافعه، یعنی همه را دوست می‌دارد و کسی را دشمن خود نمی بیند.
4. تمام احادیث با اعراب کامل عرضه شده است. با این همه، جای دقت در محتوا و بررسی صحت نسبت آنها به امام علیه السلام سخت خالی است.


36. 100 (مائه) قصة وقصة من حیاة علي بن أبي طالب کرّم الله وجهه، محمد صدیق المنشاوي. القاهرة: دار الفضیلة، 2002، 96ص.
صد و یک قصه از زندگی امیر المومنین علیه السلام که منبع تمام قصه‌ها به دقت ذکر شده است. البته ارزیابی محتوایی این قصه‌ها ضرورت جدی دارد.


37. مقدمة شرح نهج البلاغة (فن البلاغة والخطابة وفضائل الإمام علي) ، کمال الدین میثم البحراني (المتوفی سنة 679هـ)، إعداد وتقدیم: الدکتور عبد القادر حسین. القاهرة: دار غریب، 2009، 255ص.
نویسنده، مقدمه ابن میثم بر شرح نهج البلاغه را بر اساس سه نسخه تحقیق کرده است:
1) نسخه شماره 6380 مجموعه ادب در دار الکتب.
2) نسخه شماره 5218 همان مجموعه در دار الکتب
3) نسحه چاپی
توضیح لغات دشوار در حاشیه صفحات آمده و فهارس فنی پایان بخش کتاب است.


38. الموقف من الشبهات علی أمیر المؤمنین علي بن أبي طالب رضي الله عنه، الدکتور حامد محمد الخلیفة، عمان ( الأردن) : دار عمار، 2009، 457 ص.
نویسنده ، در سوریه زاده شده و دکترای خود را در سال 1420/2000 از دانشگاه بغداد گرفته است. در مورد اهل بیت ، دو کتاب دیگر بجز این دارد:
1) الإنصاف في ما وقع في العصر الراشدي من الخلاف، دمشق : دار القلم، 2004. در مورد قضایای سقیفه ، قتل عثمان، جمل و صفین و نهروان.
2) ریحانة النبي، الحسین بن علي بن أبي طالب رضي الله عنهما. عمان: دار القطوف، 1429.
محور اصلی کتاب ، تبیین احادیث فضائل علوی بر مبنای تفکر سنی است. برخی از مهم ترین عناوین کتاب چنین است:
1) احادیث صحیح که باید درست معنا شود:
حدیث غدیر ، حدیث علی منی و انا منه ، حدیث کسا، آیه تطهیر، حدیث ثقلین، حدیث رایت ( الأعطینّ الرایة...) ، أحبّ أهلي إليّ.
2) احادیثی که به نظر نویسنده جعلی است: ردّ الشمس، سلوني، طیر، لولا علي لهلك عمر.
3) کتابهای ضعیف مانند: الإمامة والسیاسة.
4) شخصیت های علمی که مورد تمسک دشمنان صحابه است: ابان بن تغلب، ابن مغازلی، حاکم نیشابوری، خوارزمی، حسکانی، ابن جوزی، گنجی شافعی، مسعودی.
5) شبهه وصیت، حدیث منزلت ، اقضاهم علیّ، حدیث تشبیه، أشجع الناس.
پاسخ مطالب کتاب، بارها در منابع دیگر بحث شده است.


39. 120 (مائة وعشرون) قصه من قصص علي بن أبي طالب، أسامة سلامة. الجیزة (مصر) : الدار العالمیة للکتب والنشر، 2012، 80 ص
شامل 120 قصه کوتاه از زندگی حضرت، که منابع ذکر نشده است، نه در متن و نه کتابنامه در آخر کتاب.



40. 100 (مائة) قصة عن علي بن أبي طالب رضی الله عنهم، عصام یوسف. الجیزه (مصر) دار المشرق، 2012، 104 ص.
شامل صد قصه کوتاه از زندگی امام علیه السلام است که منابع آنها بطور جداگانه یاد نشده است. ولی در پایان کتاب، منابع کلی آن از صحاح سته و کتاب تاریخی اهل تسنن آورده است.
نویسنده، کتابی دیگر دارد به نام «التداوي بطبّ أهل بیت النبي» (الجیزة: دار النهار، 2013، 110 ص).


41. مسند آل البیت، جمع وإعداد : محمد نور بن عبد الحفیظ شوید، قدم له: الدکتور عمر عبدلله کامل. دراسه و تحقیق: مرکز التراث لخدمة الکتاب و السنة، القاهرة: مکتبة التراث الإسلامي، 1426/2005، دو جلد.
مبنای کار ، 9 کتاب اهل سنت است. در جلد اول، احادیث حضرت زهرا و امام علی و حسنین علیهم السلام و بعضی از فرزندانشان ، و در جلد دوم، احادیثی معدود از امام باقر ، امام صادق و امام رضا علیهم السلام و بعضی از فرزندانشان آمده است. نیمی از جلد دوم، احادیث امیر المومنین به نقل از مصنَّف ابی بکر بن ابی شیبه است، که به ترتیب ابواب فقهی بیان می‌شود.