ابن طلحه عدوی
فقیه و شاعر شافعی
اِبنِ طَلحه، ابو سالم كمال الدين محمد بن طلحة بن محمد بن حسن عَدَوى قرشى (582 - 27 رجب 652 ق. / 1186 - 12 سپتامبر 1254 م.)، شاعر، قاضى و فقيه شافعى. وى در يكى از روستاهاى نصيبين زاده شد، براى كسب دانش به نيشابور رفت و در آنجا از مؤيد بن محمد بن على طوسى و زينب الشعريه بهره برد (ابن فوطى، «تلخيص»، 255 - 256؛ ذهبى، العبر، 3/269؛ صفدى، 3/176) و در 605 ق. /1209 م. در موصل از ابو السعادات ابن اثير جزرى استفاده كرد و بعد از مدتى در رشتههاى متنوعى از علوم به تبحر رسيد (ابن فوطى، همان، 255؛ جواد، 4 (3)/179، به نقل از نسخه خطى جامع الاصول ابن اثير). از ديگر مشايخ و استادان وى مىتوان فتح الدين عبد الخالق بن عبد الحميد وَبَرى و ابو عبد اللَّه محمد بن حسن اخميمى را نام برد (ابن فوطى، تلخيص، 4 (3)/36 - 37؛ حاجى خليفه، 1/734). از شاگردان و راويان وى ابن فوطى، محمد بن يوسف گنجى، مجد الدين ابن عديم، شهاب الدين كفرى، جمال الدين ابن جوخى و عبد المؤمن بن خلف دمياطى را مىشناسيم (نك: گنجى، 231؛ ابن فوطى، همانجا؛ ذهبى، سير 23/294). ابن طلحه شعر نيز مىسرود و ابياتى از وى در الجفر الجامع، مطالب السوؤل (جم) و همچنين عيون التواريخ ابن شاكر (20/78) آمده است (نيز نك: ابن فوطى، «تلخيص»، 255). او مدتى سِمَت قضا در بُصرى (محلى در شام) و زمانى نيز قضاى حلب را به عهده داشت (ابو شامه، 188؛ گنجى، همانجا)؛ آنگاه خطيب دمشق گرديد، اما پس از مدتى از مقام خود معزول شد. از آن پس به جزيره رفت و در نصيبين به امر قضا پرداخت (ابو شامه، همانجا؛ ابن كثير، 13/186).
همچنين از حضور وى در 642 ق. /1244 م. در حلب و از رفتن وى به قاهره سخن رفته است و گفته شده كه با ملك اشرف نيز روابط نزديكى داشت و بارها فرستاده او به سوى ديگر حكمرانان بود (ابن فوطى، همان، 256؛ مقريزى، 1 (2)/396). هنگامى كه در 648 ق. در مدرسه امينيه دمشق اقامت داشت، توسط ملك ناصر براى احراز مقام وزارت دعوت شد كه وى ابتدا اين درخواست را رد كرد و اگر چه به جهت اصرار ملك ناصر ناگزير آن را پذيرفت، اما پس از دو روز، پنهانى در حالى كه از تمامى اموال و ثروت خود دست مىكشيد، از وزارت كناره گرفت و به تصوف روى آورد و به علم حروف متمايل شد (ابو شامه، همانجا؛ اربلى، 1/53؛ ابن فوطى، همانجا؛ ذهبى، همان، 23/293 - 294؛ اسنوى، 2/504؛ ابن قاضى شهبه، 2/154). ابن طلحه در 652 ق. /1254 م. به حج رفت و پس از بازگشت، در توقف كوتاهى در دمشق رساله قشريه را تدريس كرد. سپس به حلب رفت و در همانجا در گذشت و در مقابر ابراهيم خليل (ع) به خاك سپرده شد (ابو شامه، ابن فوطى، همانجاها).
آثار:
الف - چاپى: 1. الجفر الجامع والنور الساطع، در علم حروف. اين اثر كه به الدر المنظم في اسم اللَّه الاعظم نيز معروف است (حاجى خليفه، همانجا)، در هند به چاپ رسيده است؛ 2. العقد الفريد للملك السعيد، كه در 1283، 1306 و 1310 ق. در قاهره به چاپ رسيده است؛ 3. مطالب السؤول في مناقب آل الرسول، كه در 1287 ق. در تهران چاپ سنگى شده و مجدداً در 1381 ق. در نجف به چاپ رسيده است.
ب - خطى: 4. ايناس الحكم من انفاس ابي الحكم، كه نسخهاى از آن در كتابخانه بريل موجود است (لاندبرگ، شم 473)؛ 5. تحصيل المرام في تفضيل الصلاة علي الصيام، كه نسخهاى از آن در كتابخانه برلين نگهدارى مىشود (نك: 706/I/GAL)؛ 6. ختان النبي كه به گفته منجد (ص 41) نسخهاى از آن در كتابخانه ظاهريه موجود است؛ 7. قصيدة في مدح النبي، كه منجد (ص 336) نسخهاى از آن را در كتابخانه ظاهريه نشان داده است؛ 8. نفائس العناصر لمجالس الملك الناصر؛ كه نسخههايى از آن در كتابخانههاى موزه بريتانيا، توپكاپى، برلين و ولى الدين موجود است (TS، شم 8696؛ آلوارت، شم 9778؛ 938/GAL S I؛ GAL، همانجا). از ديگر آثار او مىتوان زبدة المصنفات في الاسماء والصفات، زبدة المقال في فضائل الاصحاب والآل و مفتاح الفلاح في اعتقاد اهل الصلاح را برشمرد (حاجى خليفه، 2/954، 1769).
مآخذ: ابن شاكر كتبى، محمد، عيون التواريخ، به كوشش فيصل سامر و نبيله عبدالمنعم داوود، بغداد، 1400 ق. / 1980م.؛ ابن طلحه، محمد، الجفر الجامع، هند، بىتاريخ؛ همو، مطالب السؤول، نجف، 1381 ق.؛ ابن فوطى، عبد الرزاق بن احمد، «تلخيص مجمع الآداب»، به كوشش محمد عبد القدوس قاسمى، اورينتل كالج ميگزين، لاهور، 1358ق. /1939م.، شم 5؛ همو، تلخيص مجمع الآداب، به كوشش مصطفى جواد، بغداد، 1965م.؛ ابن قاضى شبهه، ابوبكر بن احمد، طبقات الشافعيه، به كوشش عبد العليم خان، حيدر آباد دكن، 1399 ق./1979 م.؛ ابن كثير، البداية، ابو شامه مقدسى، عبد الرحمن بن اسماعيل، الذيل على الروضتين، به كوشش محمد زاهد كوثرى، قاهره، 1366 ق./1947 م.؛ اربلى، على بن عيسى، كشف الغمة، قم، 1381 ق.؛ اسنوى، عبد الرحيم بن حسن، طبقات الشافعية، به كوشش عبداللَّه جبورى، بغداد، 1391 ق./ 1971م.؛ جواد، مصطفى، حاشيه بر تلخيص معجمع الآداب (نك: ابن فوطى در همين مآخذ)؛ حاجى خليفه، كشف؛ ذهبى، محمد بن احمد، سير أعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محيى هلال السرحان، بيروت، 1405 ق./1985م.؛ همو، العبر، به كوشش محمد سعيد زغلول، بيروت، 1405 ق./1985 م.؛صفدى، خليل بن ايبك، الوافى بالوفيات، به كوشش هلموت ريتر، ويسبادن، 1381 ق./ 1961 م.؛ گنجى، محمد بن يوسف، كفاية الطالب، به كوشش محمد هادى امينى، نجف، 1970م.؛ مقريزى، احمد بن على، السلوك، به كوشش محمد مصطفى زياده، قاهره، 1376ق./ 1957م.؛ منجد، صلاح الدين، معجم ما الف عن رسول اللَّه، بيروت، 1402 ق./ 1982م.؛ نيز:
TS.Ahlwardt; GAL; GAL,S; Landberg, c., Catalogue des manuscrits arabes..., Leiden,
3881;
همچنين از حضور وى در 642 ق. /1244 م. در حلب و از رفتن وى به قاهره سخن رفته است و گفته شده كه با ملك اشرف نيز روابط نزديكى داشت و بارها فرستاده او به سوى ديگر حكمرانان بود (ابن فوطى، همان، 256؛ مقريزى، 1 (2)/396). هنگامى كه در 648 ق. در مدرسه امينيه دمشق اقامت داشت، توسط ملك ناصر براى احراز مقام وزارت دعوت شد كه وى ابتدا اين درخواست را رد كرد و اگر چه به جهت اصرار ملك ناصر ناگزير آن را پذيرفت، اما پس از دو روز، پنهانى در حالى كه از تمامى اموال و ثروت خود دست مىكشيد، از وزارت كناره گرفت و به تصوف روى آورد و به علم حروف متمايل شد (ابو شامه، همانجا؛ اربلى، 1/53؛ ابن فوطى، همانجا؛ ذهبى، همان، 23/293 - 294؛ اسنوى، 2/504؛ ابن قاضى شهبه، 2/154). ابن طلحه در 652 ق. /1254 م. به حج رفت و پس از بازگشت، در توقف كوتاهى در دمشق رساله قشريه را تدريس كرد. سپس به حلب رفت و در همانجا در گذشت و در مقابر ابراهيم خليل (ع) به خاك سپرده شد (ابو شامه، ابن فوطى، همانجاها).
آثار:
الف - چاپى: 1. الجفر الجامع والنور الساطع، در علم حروف. اين اثر كه به الدر المنظم في اسم اللَّه الاعظم نيز معروف است (حاجى خليفه، همانجا)، در هند به چاپ رسيده است؛ 2. العقد الفريد للملك السعيد، كه در 1283، 1306 و 1310 ق. در قاهره به چاپ رسيده است؛ 3. مطالب السؤول في مناقب آل الرسول، كه در 1287 ق. در تهران چاپ سنگى شده و مجدداً در 1381 ق. در نجف به چاپ رسيده است.
ب - خطى: 4. ايناس الحكم من انفاس ابي الحكم، كه نسخهاى از آن در كتابخانه بريل موجود است (لاندبرگ، شم 473)؛ 5. تحصيل المرام في تفضيل الصلاة علي الصيام، كه نسخهاى از آن در كتابخانه برلين نگهدارى مىشود (نك: 706/I/GAL)؛ 6. ختان النبي كه به گفته منجد (ص 41) نسخهاى از آن در كتابخانه ظاهريه موجود است؛ 7. قصيدة في مدح النبي، كه منجد (ص 336) نسخهاى از آن را در كتابخانه ظاهريه نشان داده است؛ 8. نفائس العناصر لمجالس الملك الناصر؛ كه نسخههايى از آن در كتابخانههاى موزه بريتانيا، توپكاپى، برلين و ولى الدين موجود است (TS، شم 8696؛ آلوارت، شم 9778؛ 938/GAL S I؛ GAL، همانجا). از ديگر آثار او مىتوان زبدة المصنفات في الاسماء والصفات، زبدة المقال في فضائل الاصحاب والآل و مفتاح الفلاح في اعتقاد اهل الصلاح را برشمرد (حاجى خليفه، 2/954، 1769).
مآخذ: ابن شاكر كتبى، محمد، عيون التواريخ، به كوشش فيصل سامر و نبيله عبدالمنعم داوود، بغداد، 1400 ق. / 1980م.؛ ابن طلحه، محمد، الجفر الجامع، هند، بىتاريخ؛ همو، مطالب السؤول، نجف، 1381 ق.؛ ابن فوطى، عبد الرزاق بن احمد، «تلخيص مجمع الآداب»، به كوشش محمد عبد القدوس قاسمى، اورينتل كالج ميگزين، لاهور، 1358ق. /1939م.، شم 5؛ همو، تلخيص مجمع الآداب، به كوشش مصطفى جواد، بغداد، 1965م.؛ ابن قاضى شبهه، ابوبكر بن احمد، طبقات الشافعيه، به كوشش عبد العليم خان، حيدر آباد دكن، 1399 ق./1979 م.؛ ابن كثير، البداية، ابو شامه مقدسى، عبد الرحمن بن اسماعيل، الذيل على الروضتين، به كوشش محمد زاهد كوثرى، قاهره، 1366 ق./1947 م.؛ اربلى، على بن عيسى، كشف الغمة، قم، 1381 ق.؛ اسنوى، عبد الرحيم بن حسن، طبقات الشافعية، به كوشش عبداللَّه جبورى، بغداد، 1391 ق./ 1971م.؛ جواد، مصطفى، حاشيه بر تلخيص معجمع الآداب (نك: ابن فوطى در همين مآخذ)؛ حاجى خليفه، كشف؛ ذهبى، محمد بن احمد، سير أعلام النبلاء، به كوشش بشار عواد معروف و محيى هلال السرحان، بيروت، 1405 ق./1985م.؛ همو، العبر، به كوشش محمد سعيد زغلول، بيروت، 1405 ق./1985 م.؛صفدى، خليل بن ايبك، الوافى بالوفيات، به كوشش هلموت ريتر، ويسبادن، 1381 ق./ 1961 م.؛ گنجى، محمد بن يوسف، كفاية الطالب، به كوشش محمد هادى امينى، نجف، 1970م.؛ مقريزى، احمد بن على، السلوك، به كوشش محمد مصطفى زياده، قاهره، 1376ق./ 1957م.؛ منجد، صلاح الدين، معجم ما الف عن رسول اللَّه، بيروت، 1402 ق./ 1982م.؛ نيز:
TS.Ahlwardt; GAL; GAL,S; Landberg, c., Catalogue des manuscrits arabes..., Leiden,
3881;