تلخیص بحار الأنوار
حسین درگاهی، مؤسس مؤسسۀ فرهنگی، علمی و انتشاراتی شمس الضحی متولد ۱۳۳۱ از زنجان است که به خاطر علاقه به علوم قرآن و حدیث از اوائل دهه ۵۰ به مطالعه در این علوم پرداخت و از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۸ ـ پایان عمر محدث اُرموی ـ با وی همکاری داشت. این مصحح و محقق علوم قرآن و حدیث اثر گرانسنگ ۱۱۰ جلدی بحار الأنوار را تلخیص کرد که همراه با ترجمه در هفت مجلد با عنوان «تحفه آثار» منتشر شده است.
تصحیح کتاب‌های کشف الیقین في فضائل أمیرالمؤمنین (ع) اثر علامه حلی، تفسیر کنز الدقائق و بحر القرائب اثر محمد بن محمدرضا قمی، تفسیر نهج البیان عن کشف معاني القرآن اثر محمد بن حسن شیبانی(قرن ششم)، سفینة النجاة اثر مولی محمد طاهر قمی (قرن یازدهم)، سه اُرجوزه از ابن داوود حلی(قرن هشتم)، تلخیص تفسیر نهج البیان (قرن نهم)، تفسیر المعین اثر میرزا محمد کاشانی و نیز تألیف آثاری مانند پیامبری و پیام؛ کتابشناسی علامه مجلسی؛ مجموعه استقبال‌ها از دوازده بند محتشم؛ ای‌کاش با تو بودن (درباره عاشورا)؛ با بهشت سعادت در سراچه دل (روش زندگی از منظر اهل بیت(ع))؛ از مهم‌ترین آثار اوست.
استاد در ابتدا در مورد اهمیت کار علامه مجلسی در گردآوری احادیث در بحار الأنوار بفرمائید؟!
بحار الأنوار حاصل تلاشها و مجاهدت‌های شبانه روزی در استنتاج و مقابله و حاصل مسافرتها و دقت در به دست آوردن نسخ معتبر و حاصل خون دل خوردن‌ها در مواجهه با بخل‌ورزی مالکان آثار و همچنین حاصل بررسی‌های نکته به نکته و دقت در انتخاب احادیث و تبویب و تکمیل آنهاست.
بحار الأنوار علامه مجلسی نشان می‌دهد که او راه را یافته بود. او در مقدمه بحار تأکید می‌کند که تمام علم را در کتاب خدا و اخبار اهل بیت (ع) دیدم و می‌نویسد: «زلال العلم لا ینفع إلا إذا أخذ من عین صافیة نبعث عن ینابیع الوحي والإلهام وإن الحکمة لا تنجع إذا لم تؤخذ من نوامیس الدین ومعاقل الأنام».
بحار الأنوار کتابی است کهنه نشدنی که هر بار با مراجعه به آن، زنگار از دل‌ها زدوده شده و با تابش نور از روایات، تاریکی از قلب‌ها گرفته می‌شود؛ چنان که علامه را نیز با گذشت زمان و تدقیق بیشتر در آثارش بهتر می‌توان شناخت. شیخ آقا بزرگ تهرانی تصریح می‌کند: هر چه زمان می‌گذرد مکانت و منزلت و علو شأن مجلسی بیشتر آشکار می‌شود.
ویژگیهای بحار الأنوار در چیست؟
باب به باب کتاب بحار الأنوار جلوه‌ای است از گام‌گذاری او در مسیر بندگی حق متعال و تسلیم و تواضعش در برابر فرمایش قویم و استوار رسول خدا (ص) در حدیث ثقلین. افتتاح هر باب از کتابش با آیاتی است از قرآن کریم و پس از آن، روایاتی متناسب با موضوع، آن هم براساس چینش خاص خودش. جالب آن که او به نقل مورخان و محدثان دیگر نیز احترام گذاشته و نقل آنها را در جای جای کتابش می‌آورد تا فرد تیزبین به ناقل و راوی و نحوه روایت بنگرد.
علامه مجلسی با این‌که به نص قرآن و حکم عقل، محب خاندان وحی بودند، لیکن در مراجعه به مأخذ شیعی پیشین راه اعتدال را پی گرفته و به آن کتب مراجعه نکرده جز در مواردی که نص محکم با اسناد قوی، او را به اطمینان برساند. همچنین ایشان برای نقل کلامش، بهترین و دقیق‌ترین نسخه را برگزیده است.
تسلط او بر انبوه روایات را در بیان‌های متعدد او می‌توان یافت. در هر باب که وارد شده گویا تنها محقق همان باب است و بس. به مقایسه و تطبیق بین نقل‌ها و متن‌ها پرداخته، لغات مشکل و اصطلاحات خاص را شرح می‌دهد. در مواضع دقت در نقل، کلام حکیمانه‌اش راهگشاست. با این همه دقت، فهم خود را اندک می‌داند و خود را مقابل دریای ژرف معارف ناتوان می‌بیند. آنجا که خرد از درک مطلب روایت در می‌ماند، روایت را رها نمی‌کند و به عجز خود اقرار می‌کند. این تواضع در برابر کلام معصومین(ع) خود نشان از خرد والای این فقیه کم‌نظیر دارد. او این شیوه را از امامان خویش فراگرفته که راسخان در علمند.
بیش از سه قرن است که نام علامه مجلسی با بحار الأنوار عجین شده و اعجاب علما و اندیشمندان را برانگیخته است. محققانی در تجدید چاپ آن تلاش کردند، تلاشگرانی آن را تلخیص کرده و فهرست زده و در تکمیل کار آنان، دیگران به استدراک روی آورده‌اند و معاجم را پدید آورده‌اند، اما از آنجا که از دریای نور هر چه مروارید گرفته شود، باز هم کم است هنوز هم این ظرفیت وجود دارد که این کتاب مورد توجه بیشتر اهل تحقیق قرار گیرد.
چرا برخی بحار الأنوار را بحار الظلمات معرفی می‌کنند؟
با تأملی می‌توان گفت بحار الأنوار برای افراد نوپای در فهم و درایت نوشته نشده است، علامه، بحار الأنوار را برای فهیمان و فقیهان دین‌شناس نوشته که به راحتی سره از ناسره را می‌شناسند و از لابه‌لای سیاهی‌ها، سپیدی و راه را از چاه تشخیص می‌دهند و چه بسا از علل سردرگمی عده‌ای از مردم در این دریای نورانی معارف کتاب و سنت همین باشد. همان‌گونه که ممکن است برای عده‌ای مایه ضلالت و گمراهی باشد، چرا که به حکم عقل برای شنا کردن در دریا، شناگری لازم است وگرنه غرق شدن را به دنبال دارد. از مراجعه شیخ حر گرفته تا شیخ نوری در تألیف مستدرک الوسائل و سایر علما و محققانی که در تحقیق و تألیف‌های خود به این مرجع عظیم مراجعه کرده‌اند، همه و همه نشان از اهمیت این مجموعه گرانقدر دارد.
علامه مجلسی علاوه بر بحار الأنوار چه کارهای دیگری انجام داده است؟
تألیفات علامه همه نشان از نیاز است؛ از جمله:
آنگاه که به احادیث پراکنده در کتب حدیثی می‌نگرد به تجمیع و تبویب آنها می‌پردازد و از عظمت کار نمی‌هراسد.
آن زمان که تألیف و نشر کتب روایی به زبان فارسی را نیاز می‌بیند، دست به تألیف برده و آن را کسر شأن خود نمی‌داند.
آن هنگان که به کلینی و طوسی می‌اندیشد، مرآة العقول و ملاذ الأخیار را می‌نگارد تا بر عظمت کافی و تهذیب اقرار کرده و از تلف شدن آنها جلوگیری کرده باشند. او در بحار خود به ندرت از این کتاب بهره برده تا نام آنها را همچنان بلندآوازه نگه داشته و مصدریت و مرجعیت آنها را حفظ کرده باشد.
آنگاه که وجود مجموعه ای از اعتقادات صحیح را برای مردم ضروری می‌بیند، کهولت سن او را از تألیف حق الیقین بازنمی‌دارد.
تألیف بحار نه علامه را از سایر تألیف هایش باز داشته و نه مانعی برای تدریس شاگردانش بوده و نه سد راه بحث علمی با دانشمندان روزگارش شده و نه او را از سایر امور اجتماعی بازداشته است.
بدیهی است شناساندن این شناگر ماهر دریاهای نورانی دانش نبوی و تألیف های او و اوج آنها بحار الأنوار در این مجال مختصر امکان پذیر نیست، اما از آنجا که:
آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید
کار تلخیص شما از کتاب گرانسنگ بحار الأنوار چگونه و براساس چه روشی بوده که به مطالب آن لطمه‌ای نزده است ؟
علامه محقق آیة الله سید عبدالعزیز طباطبائی همیشه می‌گفت که بحار الأنوار را برای بهره‌مندی بیشتر باید تلخیص کرد و خودشان دو بار دیدگاه خود را در مورد ضوابطی که باید در این امر رعایت شود، به بنده گفته بود. آن ضوابط از این قرار است که «بحار الأنوار کتاب حدیثی شیعی است، لذا در تلخیص آن، روایاتی که از منابع غیرشیعی است، باید حذف شود، همچنین بحار الأنوار کتاب فقهی نیست و کسانی که نیازمند مراجعه به احادیث فقهی هستند، به آن مراجعه نمی‌کنند، لذا این قسمت نیز در تلخیص قابل حذف است. بحار الأنوار کتاب تفسیر نیست، لذا آیات و تفاسیر آن در تلخیص باید کنار گذاشته شوند؛ کسی که طالب تفسیر آیات است به کتب تفاسیر مراجعه می‌کند و این در حالی است که بیشتر توضیحات آیات در بحار الأنوار از مجمع البیان گرفته شده است. احادیث مشابه بایستی حذف و از میان آنها، آنهایی که از جامعیت بیشتر و سند و مصدر ممتازتری برخوردارند، آورده شود.
در این تلخیص، ما به آنچه ایشان پیشنهاد داده بودند، عمل کردیم، الا این‌که برای حفظ جامعیت بحار الأنوار تلاش شد که حتی المقدور عنوان هیچ بابی حذف نشود و در مورد ابواب فقهی نیز چنین رفتار و عمل شد. همچنین در حاشیه متن عربی احادیث جای هر کدام در بحار الأنوار ۱۱۰ جلدی نمایانده شده و برای سرعت و سهولت خوانندگان فارسی زبان در متن ترجمه از ذکر مصدر و سند حدیث خودداری شده است.
تصحیح کتاب‌های کشف الیقین في فضائل أمیرالمؤمنین (ع) اثر علامه حلی، تفسیر کنز الدقائق و بحر القرائب اثر محمد بن محمدرضا قمی، تفسیر نهج البیان عن کشف معاني القرآن اثر محمد بن حسن شیبانی(قرن ششم)، سفینة النجاة اثر مولی محمد طاهر قمی (قرن یازدهم)، سه اُرجوزه از ابن داوود حلی(قرن هشتم)، تلخیص تفسیر نهج البیان (قرن نهم)، تفسیر المعین اثر میرزا محمد کاشانی و نیز تألیف آثاری مانند پیامبری و پیام؛ کتابشناسی علامه مجلسی؛ مجموعه استقبال‌ها از دوازده بند محتشم؛ ای‌کاش با تو بودن (درباره عاشورا)؛ با بهشت سعادت در سراچه دل (روش زندگی از منظر اهل بیت(ع))؛ از مهم‌ترین آثار اوست.
 |
استاد در ابتدا در مورد اهمیت کار علامه مجلسی در گردآوری احادیث در بحار الأنوار بفرمائید؟!
بحار الأنوار حاصل تلاشها و مجاهدت‌های شبانه روزی در استنتاج و مقابله و حاصل مسافرتها و دقت در به دست آوردن نسخ معتبر و حاصل خون دل خوردن‌ها در مواجهه با بخل‌ورزی مالکان آثار و همچنین حاصل بررسی‌های نکته به نکته و دقت در انتخاب احادیث و تبویب و تکمیل آنهاست.
بحار الأنوار علامه مجلسی نشان می‌دهد که او راه را یافته بود. او در مقدمه بحار تأکید می‌کند که تمام علم را در کتاب خدا و اخبار اهل بیت (ع) دیدم و می‌نویسد: «زلال العلم لا ینفع إلا إذا أخذ من عین صافیة نبعث عن ینابیع الوحي والإلهام وإن الحکمة لا تنجع إذا لم تؤخذ من نوامیس الدین ومعاقل الأنام».
بحار الأنوار کتابی است کهنه نشدنی که هر بار با مراجعه به آن، زنگار از دل‌ها زدوده شده و با تابش نور از روایات، تاریکی از قلب‌ها گرفته می‌شود؛ چنان که علامه را نیز با گذشت زمان و تدقیق بیشتر در آثارش بهتر می‌توان شناخت. شیخ آقا بزرگ تهرانی تصریح می‌کند: هر چه زمان می‌گذرد مکانت و منزلت و علو شأن مجلسی بیشتر آشکار می‌شود.
ویژگیهای بحار الأنوار در چیست؟
باب به باب کتاب بحار الأنوار جلوه‌ای است از گام‌گذاری او در مسیر بندگی حق متعال و تسلیم و تواضعش در برابر فرمایش قویم و استوار رسول خدا (ص) در حدیث ثقلین. افتتاح هر باب از کتابش با آیاتی است از قرآن کریم و پس از آن، روایاتی متناسب با موضوع، آن هم براساس چینش خاص خودش. جالب آن که او به نقل مورخان و محدثان دیگر نیز احترام گذاشته و نقل آنها را در جای جای کتابش می‌آورد تا فرد تیزبین به ناقل و راوی و نحوه روایت بنگرد.
علامه مجلسی با این‌که به نص قرآن و حکم عقل، محب خاندان وحی بودند، لیکن در مراجعه به مأخذ شیعی پیشین راه اعتدال را پی گرفته و به آن کتب مراجعه نکرده جز در مواردی که نص محکم با اسناد قوی، او را به اطمینان برساند. همچنین ایشان برای نقل کلامش، بهترین و دقیق‌ترین نسخه را برگزیده است.
تسلط او بر انبوه روایات را در بیان‌های متعدد او می‌توان یافت. در هر باب که وارد شده گویا تنها محقق همان باب است و بس. به مقایسه و تطبیق بین نقل‌ها و متن‌ها پرداخته، لغات مشکل و اصطلاحات خاص را شرح می‌دهد. در مواضع دقت در نقل، کلام حکیمانه‌اش راهگشاست. با این همه دقت، فهم خود را اندک می‌داند و خود را مقابل دریای ژرف معارف ناتوان می‌بیند. آنجا که خرد از درک مطلب روایت در می‌ماند، روایت را رها نمی‌کند و به عجز خود اقرار می‌کند. این تواضع در برابر کلام معصومین(ع) خود نشان از خرد والای این فقیه کم‌نظیر دارد. او این شیوه را از امامان خویش فراگرفته که راسخان در علمند.
بیش از سه قرن است که نام علامه مجلسی با بحار الأنوار عجین شده و اعجاب علما و اندیشمندان را برانگیخته است. محققانی در تجدید چاپ آن تلاش کردند، تلاشگرانی آن را تلخیص کرده و فهرست زده و در تکمیل کار آنان، دیگران به استدراک روی آورده‌اند و معاجم را پدید آورده‌اند، اما از آنجا که از دریای نور هر چه مروارید گرفته شود، باز هم کم است هنوز هم این ظرفیت وجود دارد که این کتاب مورد توجه بیشتر اهل تحقیق قرار گیرد.
چرا برخی بحار الأنوار را بحار الظلمات معرفی می‌کنند؟
با تأملی می‌توان گفت بحار الأنوار برای افراد نوپای در فهم و درایت نوشته نشده است، علامه، بحار الأنوار را برای فهیمان و فقیهان دین‌شناس نوشته که به راحتی سره از ناسره را می‌شناسند و از لابه‌لای سیاهی‌ها، سپیدی و راه را از چاه تشخیص می‌دهند و چه بسا از علل سردرگمی عده‌ای از مردم در این دریای نورانی معارف کتاب و سنت همین باشد. همان‌گونه که ممکن است برای عده‌ای مایه ضلالت و گمراهی باشد، چرا که به حکم عقل برای شنا کردن در دریا، شناگری لازم است وگرنه غرق شدن را به دنبال دارد. از مراجعه شیخ حر گرفته تا شیخ نوری در تألیف مستدرک الوسائل و سایر علما و محققانی که در تحقیق و تألیف‌های خود به این مرجع عظیم مراجعه کرده‌اند، همه و همه نشان از اهمیت این مجموعه گرانقدر دارد.
 |
علامه مجلسی علاوه بر بحار الأنوار چه کارهای دیگری انجام داده است؟
تألیفات علامه همه نشان از نیاز است؛ از جمله:
آنگاه که به احادیث پراکنده در کتب حدیثی می‌نگرد به تجمیع و تبویب آنها می‌پردازد و از عظمت کار نمی‌هراسد.
آن زمان که تألیف و نشر کتب روایی به زبان فارسی را نیاز می‌بیند، دست به تألیف برده و آن را کسر شأن خود نمی‌داند.
آن هنگان که به کلینی و طوسی می‌اندیشد، مرآة العقول و ملاذ الأخیار را می‌نگارد تا بر عظمت کافی و تهذیب اقرار کرده و از تلف شدن آنها جلوگیری کرده باشند. او در بحار خود به ندرت از این کتاب بهره برده تا نام آنها را همچنان بلندآوازه نگه داشته و مصدریت و مرجعیت آنها را حفظ کرده باشد.
آنگاه که وجود مجموعه ای از اعتقادات صحیح را برای مردم ضروری می‌بیند، کهولت سن او را از تألیف حق الیقین بازنمی‌دارد.
تألیف بحار نه علامه را از سایر تألیف هایش باز داشته و نه مانعی برای تدریس شاگردانش بوده و نه سد راه بحث علمی با دانشمندان روزگارش شده و نه او را از سایر امور اجتماعی بازداشته است.
بدیهی است شناساندن این شناگر ماهر دریاهای نورانی دانش نبوی و تألیف های او و اوج آنها بحار الأنوار در این مجال مختصر امکان پذیر نیست، اما از آنجا که:
کار تلخیص شما از کتاب گرانسنگ بحار الأنوار چگونه و براساس چه روشی بوده که به مطالب آن لطمه‌ای نزده است ؟
علامه محقق آیة الله سید عبدالعزیز طباطبائی همیشه می‌گفت که بحار الأنوار را برای بهره‌مندی بیشتر باید تلخیص کرد و خودشان دو بار دیدگاه خود را در مورد ضوابطی که باید در این امر رعایت شود، به بنده گفته بود. آن ضوابط از این قرار است که «بحار الأنوار کتاب حدیثی شیعی است، لذا در تلخیص آن، روایاتی که از منابع غیرشیعی است، باید حذف شود، همچنین بحار الأنوار کتاب فقهی نیست و کسانی که نیازمند مراجعه به احادیث فقهی هستند، به آن مراجعه نمی‌کنند، لذا این قسمت نیز در تلخیص قابل حذف است. بحار الأنوار کتاب تفسیر نیست، لذا آیات و تفاسیر آن در تلخیص باید کنار گذاشته شوند؛ کسی که طالب تفسیر آیات است به کتب تفاسیر مراجعه می‌کند و این در حالی است که بیشتر توضیحات آیات در بحار الأنوار از مجمع البیان گرفته شده است. احادیث مشابه بایستی حذف و از میان آنها، آنهایی که از جامعیت بیشتر و سند و مصدر ممتازتری برخوردارند، آورده شود.
در این تلخیص، ما به آنچه ایشان پیشنهاد داده بودند، عمل کردیم، الا این‌که برای حفظ جامعیت بحار الأنوار تلاش شد که حتی المقدور عنوان هیچ بابی حذف نشود و در مورد ابواب فقهی نیز چنین رفتار و عمل شد. همچنین در حاشیه متن عربی احادیث جای هر کدام در بحار الأنوار ۱۱۰ جلدی نمایانده شده و برای سرعت و سهولت خوانندگان فارسی زبان در متن ترجمه از ذکر مصدر و سند حدیث خودداری شده است.
