کامران شرفشاهی

تجلی حضرت زینب (س) در شعر کهن پارسی
پیشینۀ مدح و منقبت خاندان پاک وحی در ادبیات فارسی به اواخر قرن سوم هجری باز می‌گردد. این سخن به آن معناست که متأسفانه آثاری پیش از این تاریخ از تطاول زمان مصون نمانده وحتی آثاری که از سخنوران سدۀ سوم به بعد نیز به ما رسیده است، گاه بسیار اندک و به صورت پراکنده می‌باشد، تا جایی که از برخی از سخن‌سرایان تنها نامی‌و یا بیتی در تذکره‌ای به جا مانده و خبری از دیوان او نیست.
با مرور تاریخ شعر پارسی پس از ظهور اسلام به نظر می‌آید آثار شعرایی که دارای گرایش‌های شیعی بوده‌اند بیشتر در معرض گزند روزگار قرار گرفته است، چنان که از شاعرانی مانند رودکی که پدر شعر فارسی شمرده می‌شود اشعار قابل ملاحظه‌ای باقی نمانده و دیوان موجود شعر رودکی که معاصرانش وی را شاعری فاطمی‌معرفی کرده‌اند، حاصل مطالعه و گردآوری پژوهشگران معاصر است.
در آثار شاعران قرون سوم وچهارم هجری اگر ذکری از اهل بیت (ع) دیده می‌شود غالباً همراه با کلی‌گویی و اشاره است و بیشترین تأکید آنان بر پنج تن آل عباست. به تحقیق قدیمی‌ترین ذکر نام مبارک حضرت زینب (س) در شعر حکیم کسایی مروزی دیده می‌شود که در اواخر دورۀ سامانی و اوایل عصر غزنویان می‌زیسته و وفات وی را 394 هجری ذکر کرده‌اند. جای دریغ دارد که گفته شود آثار کسایی در پی شرارت‌های تعصب‌گرایانه از بین رفته است. و در حال حاضر حدود فقط 200 بیت از آثار این شاعر شیعی به یادگار مانده است. وی در یکی از سروده‌های عاشورایی خویش دربارۀ حضرت زینب (س) چنین آورده است
(گزیده اشعار کسایی/ ص 48)
حکیم ابوالمجد، مجدود بن‌آدم معروف به سنایی غزنوی از شاعران اواخر سدۀ پنجم هجری از پیشگامان شعر آیینی و روایت واقعه عاشوراست. این شاعر نامدار شیعی که دارای اشعار فراوانی در ستایش خاندان وحی (ع) است در عرفان نیز از جایگاه ارجمندی برخوردار بوده است چنان که مولانا در تکریم او سروده است:
حکیم سنایی در یکی از سروده‌های عاشورایی خود چنین از بانوی کربلا سخن می‌گوید:
(حدیقه الحقیقه-ص 266)
نظر به کثرت شاعران متقدم دراین مجال به ذکر نام و ابیاتی از برخی از این بزرگواران در این خصوص اکتفا خواهیم کرد و علاقه‌مندان را جهت کسب اطلاعات افزونت‌ر به منابع دیگر ارجاع می‌دهیم. با ذکر این نکته که بعضی از شاعران متقدم در مدح و منقبت حضرت زینب (س) دارای سروده‌های متعددی هستند که برخی از این سروده‌ها بسیار طولانی است. آنچه در پی می‌آید تنها جلوه‌ای ازشاعران نامدار شعر کلاسیک فارسی است و حوزۀ پژوهش به لحاظ زمانی تا پایان قرن سیزدهم هجری می‌باشد:

محتشم کاشانی‌
(گلاب اشک- ص 37)

میرزا محمد شفیع (وصال شیرازی)
(دیوان وصال شیرازی- ص 62)

میرزا حبیب شیرازی (قاآنی)
(دانشنامه شعر عاشورایی - ص 871)

محمد بن ابوالقاسم (اشراق آصفی)
(دیوان اشراق آصفی- ص 241)

میرزا محمد (داوری شیرازی)
(دانشنامه شعر عاشورایی - ص 890)

میرزا اسماعیل هنر جندقی
(دانشنامه شعر عاشورایی- ص 894)

شمس الشعرا میرزا محمد علی سروش اصفهانی
(عاشورا و شعر فارسی- ص 159)

رضا قلی خان (هدایت طبرستانی)
(دانشنامه شعر عاشورایی- ص 912)

میرزا محمد علی (همای شیرازی)
(دیوان همای شیرازی- ج 2 - ص 1018)

میرزا احمد (وقار شیرازی)
(دانشنامه شعر عاشورایی- ص 925)

تاج الشعرا، محمد میرزا نواب (جیحون یزدی)
(دانشنامه شعر عاشورایی- ص 934)

ملک الشعرا میرزا محمدحسین عنقای اصفهانی
(دانشنامه شعر عاشورایی- ص 942)

محمود خان ملک الشعرا صبا
(دانشنامه شعر عاشورایی- ص 948)

میرزا محمدتقی نیر تبریزی
(عاشورا و شعر فارسی- ص 210) و....

نگاه تمامی شاعران متقدم و متأخر پارسی‌گو، نگاهی حزن‌آلود و سرشار از غم و اندوه به واقعۀ کربلاست. در واقع اکثر شاعران کوشیده‌اند تا روایتگر این واقعه باشند و با مرثیه‌سرایی، ادای دین نموده و با این قافله همدم و همراه شوند.

نگاه شاعران به حضرت زینب (س) عموماً درهاله‌ای از رنج و ماتم پوشیده شده و در مواردی همچون اشعار عمان سامانی، رنگی از عرفان به خود می‌گیرد. اگرچه در برخی از اشعار، عنصر حماسه نیز به چشم می‌آید؛ اما این عنصر در حد رگه‌هایی است که در برابر جنبۀ سوگ و عزا چندان پر رنگ نیست. به عبارت دیگر غالباً شاعران کوشیده‌اند تا نهضت عاشورا را با بیانی ادیبانه عرضه نمایند که حاصل برخی از این آثار را می‌توان تا ریخنگاری منظوم به شمار آورد. نکتۀ قابل ملاحظه در مرور این دوران، توجه تدریجی شاعران به نقش و

جایگاه حضرت زینب (س) در قیام عاشوراست که روندی صعودی داشته و بیانگر تکامل درک شاعران در طول زمان نسبت به شخصیت این بانوی گرانمایه است.

قسمت دوم و پایانی تجلی حضرت زینب (س) در شعر معاصر
تجلی بانوی بزرگ حماسه عاشورا در عرصۀ شعر معاصر حکایتی بس شگفت و شگرف است و آثاری که در این زمینه تاکنون منتشر شده است از حد شمار بیرون است و به تحقیق هیچ شاعر صاحب‌دل و آزاده‌ای را نمی‌توان یافت که در مجموعۀ اشعارش اثر یا آثاری در این زمینه دیده نشود.

علاوه بر کتاب‌های مجموعه گزیده اشعارعاشورایی که بخشی از آن به تجلی حضرت زینب (س) در این حماسۀ بی‌بدیل اختصاص یافته است، نظر به علاقه و استقبال علاقه‌مندان به آن حضرت مجموعۀ شعرهای مستقلی نیز دربارۀ آن بانوی گرامی‌تا کنون چاپ و منتشر شده است که می‌توان به کتاب‌های «آیینه صبر»، «بانوی صبر» و ... اشاره کرد.

شاعران معاصر در اشعار ارزندۀ خویش دربارۀ حضرت زینب (س) کوشیده‌اند تا از زوایای تازه ومختلفی به شخصیت ژرف و زندگانی پربار آن حضرت نزدیک شوند و با زبانی نو و پر طراوت، تشبیهات و استعاره‌های تازه به استقبال این موضوع بشتابند.

در مجموع می‌توان آثاری را که تاکنون دربارۀ حضرت زینب (س) سروده شده است به مضامین، موضوعات و شیوه‌هایی تقسیم کرد که عبارتند از:

1. اشعاری که مستقیماً دربارۀ آن حضرت سروده شده و گاه حتی ردیف شعر، نام مبارک حضرت زینب (س) است.
2. اشعاری که دربارۀ ائمه دیگر یا شهدای عالی‌قدر واقعۀ عاشورا سروده شده و در آن ذکر نام و یادی از حضرت زینب (س) مشاهده می‌شود.
3. اشعاری که ترجمان منظوم خطبه‌های حضرت زینب (س) در کوفه و شام است که به عنوان نمونه می‌توان به کتاب «توفان خطبه‌ها» از احد ده بزرگی در این خصوص اشاره داشت.

4. اشعاری که دربارۀ فرزندان شهید آن بانو (عون و محمد) سروده شده و در آن به مهر مادرانه و احساس تکلیف و وظیفۀ آن حضرت پرداخته شده است.
5. اشعاری با مضامین انقلاب، دفاع مقدس و مقاومت که در آن بیش‌تر بر جنبۀ حماسی و پاسداری و ابلاغ پیام سرخ شهدا تأکید شده است.
6. شعرهایی با رویکرد طنز تلخ گزنده در مذمت و نکوهش کسانی که در راه ابلاغ پیام سرخ شهدا تعلل و تسامح می‌کنند و یا تقبیح اشخاصی که به سوء استفاده از مقام ارجمند شهدا و بزرگان مشغول هستند.
7. مولودیه‌ها که اگرچه دربارۀ ولادت فرخندۀ حضرت زینب کبری (س) سروده شده است؛ اما در این آثار، رگه‌هایی از حضور حماسی آن بانوی گرامی‌در واقعه عاشورا دیده می‌شود.
8. اشعار مجالس تعزیه که در جهان به تراژی شیعی ایرانی معروف است و نمایش آیینی منظومی‌است. علاوه بر حضور نام و یاد حضرت زینب (س) در تمامی مجالس مربوط به عاشورا، مجالس تعزیه مستقلی دربارۀ آن بانو وجود دارد.
9. اشعار چاووشی که روایت سفر به عتبات و نیز زیارت مرقد مطهر آن بانوی ارجمند در شام است.
10. نوحه‌ها، به عنوان سوگ‌سروده‌ها، اشعاری که به منظور خوانده شدن در مراسم عزاداری به صورت دسته جمعی سروده شده و دارای قابلیت‌های خاص خود است.
11. سروده‌ها و ترانه‌ها، آواها و نغمات آیینی.
12. اشعار بانوان شاعر با نگاه و رویکردی زنانه.
13. شعرهایی برای کودکان و نوجوانان با زبانی ساده و روان و کودکانه.
14. اشعار پرده‌خوانی یا شمایل‌گردانی.
15. اشعار شاعران پارسی گوی دیگر ملل جهان.
16. اشعار عامیانه (فولکلوریک) با گویش‌های مختلف محلی.

در این مجال با عرض پوزش از شاعران ارجمند معاصر تنها به ذکر نمونه‌هایی از اشعار معاصرین در این زمینه اکتفا خواهیم کرد:

عباس براتی‌پور
‌(آیینه و ماه - ص 114)

رحمت‌الله صادقی
‌(نماز شام غریبان- ص 113)

قادر طهماسبی (فرید)
‌( آینه در کربلاست- ص 112)

صابر امامی
‌... نمایی درشت از نگاه زنی/ خیره به نیلوفری در گودالی و نینوایی از نی‌ها:
«ما رایت الاجمیلا»/ نمایی درشت از نگاه زنی/ نستوه و خشمگین ...
‌(رستاخیر حماسه- ص 84)

بهروز سپیدنامه
(عقیق و ارغوان- ص 58)

نغمه مستشار نظامی
‌ ‌( هزار و چهارصد و بیست سال بعد از تو... ص 60)

حسین اسرافیلی
(تولد در میدان- ص 108)

احمد عزیزی
‌(آیینه صبر- ص 224)

حمیدرضا شکارسری
تا ابد/ بزرگ‌ترین معمای تاریخ خواهد بود/ این که تو باشی/ و سلسلۀ جبال نور/ فقط/ چهارده قله داشته باشد!
(باز جمعه‌ای گذشت- ص 39)

امیر عاملی
(یک کاروان تبسم یک آسمان بهار- ص 23)

احد ده‌بزرگی
‌(رباعیات عاشورایی- ص 79)

قاسم رسا
(راهیان کربلا- ص 40)

محمدرضا یاسری
(شعر عترت (ع)- ص 137)

رضا اسماعیلی
(ناگهان دریا- ص 93)

حمید کرمی
(در رکاب آفتاب - ص 80)

عبدالعظیم صاعدی
(نیزه بر پلک پروانه‌ها - ص 117)

رضا عبداللهی
(گریه کن ای ابر- ص 15)

علی هوشمند
کاروانی از داغ/ ناقه‌هایی از آتش/ محمل‌هایی در آستان انفجار/ و اسیران اندوه در کوچه‌های غریب کوفه/ و بلاغت خطبه‌های آتشین/ کز لبان بانویی سبزپوش می‌تراود/ آتشفشانی دهان می‌گشاید...
(حماسه جاودان- ص 272)

سید حسن حسینی
‌... تاریخ زن/ آبرو می‌گیرد/ وقتی پلک صبور می‌گشایی/ و نام حماسی‌ات/ بر پیشانی دو جبهه نور می‌درخشد/ زینب!
(گنجشک و جبرئیل- ص 65)

محمدرضا احمدی‌فر
( بانوی صبر- ص 30)

نصرالله مردانی
(چهارده نور ازلی - ص 27)

سارا جلوداریان
تاریخ، در محرم چشم تو ریخته‌ای زینبی که حجت حق بر لبان توست..
(نی‌زار گواه است- ص 88)

کاظم جیرودی
(جاری در نور- ص 171)

سلمان هراتی
ای دشت‌های محو مقابل/ اعماق بی ترحم و تاریک / ای اتفاق گرم/ با ما بگو/ زینب کجا گریست؟/ زینب کجا به خاک فشانید/ بذر صبر؟/ برماسه‌های توای گرد باد مرگ/ آن وقت/ وقت درنگ ناقه دلتنگی/ زینب چه می‌نوشت؟
(دری به خانه خورشید- ص 63)

محمدجواد غفورزاده شفق
(قصه عشق- ص 61)

محسن احمدی
(بال سرخ قنوت- ص 334)

سیدعلی موسوی گرمارودی
(دو دریا- ص 120)

مصطفی جلیلیان مصلحی
(نی نامه خورشید- ص 286)

سیدحسن ثابت محمودی (سهیل)
(آیینه محرم- ص 259)

سید محمد جوادی
(غزل مرثیه - ص 78)

جواد محدثی
(فرهنگ عاشورا- ص 234)

سید رضا مؤید
( شرح منظومۀ ظهر- ص ۶۴۲)